Ζυράννα Ζατέλη: «Ορατή σαν αόρατη»

Για να εισχωρήσει κανείς βαθιά στις ιστορίες που η κορυφαία συγγραφέας Ζυράννα Ζατέλη γράφει, πρέπει να προσαρμοστεί στο παιχνίδι της εναλλαγής, ανάμεσα στο υπαρκτό και το κατασκευασμένο, ανάμεσα στο πραγματικό και στο φανταστικό, ανάμεσα στο ρεαλιστικό και το επινενοημένο. Πράγματι, με το τελευταίο βιβλίο της τριλογίας «Με το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους» (δεν θα αναφερθούμε στα δύο προηγούμενα, κυρίως για λόγους έκτασης του παρόντος κειμένου, απλώς λέμε πως η μικρή Λεύκα γίνεται έφηβη και ενήλικη) η αίσθηση που επικρατεί έχει να κάνει τόσο με τη διαδικασία αυτοανάλυσης όσον αφορά τον πεζό προσωπικό λόγο, όσο επίσης και με μια σειρά παραμυθιών, ήρωες των οποίων είναι απλοί άνθρωποι, χωρίς καμιά σχέση με αυτό που ονομάζουμε μόρφωση (πλην του θείου Σέρκα, ο οποίος διαβάζοντας λογοτεχνία στη μητέρα του που είναι αγράμματη, στο τέλος γίνεται ένας σοφός άνθρωπος, με απρόσμενο τέλος), άτομα όμως που διακρίνονται για τις κριτικές και πολύ προχωρημένες επισημάνσεις τους και στο οικογενειακό αλλά και στο πεδίο της κοινότητας.

Η Ζυράννα Ζατέλη ξεκινά το βιβλίο ανατρέχοντας σε επεισόδια και καταστάσεις που έχουν ένα νήμα να τις συνδέει και αυτό δεν είναι άλλο από την κουκουβάγια (το πτηνό της σοφίας), διατρέχοντας έναν χρονικό ορίζοντα κάποιων περιόδων που ζούσε με τους παππούδες στο χωριό, αφού οι γονείς της ήταν βιομηχανικοί μετανάστες, στα πρώτα έτη της εφηβείας, στα οποία ανακαλύπτει τον κόσμο και παράλληλα την καλλιτεχνική της φύση, η οποία είναι ορατή, καθώς όλο και σημειώνει πράγματα –στίχους, στοχασμούς, αποφθέγματα, εμπειρίες– που θα της χρησιμεύσουν στην ενήλικη ζωή της, στην αρένα της λογοτεχνίας. Τεράστιο ενδιαφέρον περιέχει η συνομιλία της αφηγήτριας με την Αρμένισσα μάνα που έχασε την κόρη της (η οποία εμβολίζει και εμβολίζεται από άλλες διάφορες ιστορίες, που αποτελούν συγγραφικό άλλοθι), μετά το λάθος τηλεφώνημα, που θα έχει ως αποτέλεσμα μια πολύ καίρια πεζογραφική νότα. Όπως επίσης η συγκατοίκηση με τον ηλικιωμένο κύριο Σάββα, κάπου στους πρόποδες του Υμηττού, όπου η ενήλικη πλέον λογοτέχνις έχει νοικιάσει ένα σπίτι με σχεδόν κοινή αυλή, η οποία και θα έχει απρόσμενο φινάλε. Ο θείος, ο οποίος μεγάλωσε ουσιαστικά με τρεις μάνες, εξώγαμο παιδί του παππού Ντάφκου, θα μυήσει την έφηβη σε φιλοσοφικά πεδία, στην οικολογία, στον αυτοέλεγχο, στην αυτοεκτίμηση και εν κατακλείδι στη σοφία των δυνατοτήτων αλλά και των πολύ καθαρών ανθρώπων, οι οποίοι και τη διαθέτουν ζώντας και μόνο στην ύπαιθρο. Και τέλος, η κυρία Εζμίρα Σιουντεβά, μια «συγγραφέας» η οποία το μόνο που μπορούσε να γράφει στο χαρτί ήταν το όνομά της, η οποία πλήρωνε αδρά προκειμένου η Λεύκα να γράφει για χάρη της ποίηση και διήγημα που εξέδιδε με το δικό της ονοματεπώνυμο, η «γνωστή συγγραφέας» με τον μόχθο κάποιας άλλης, η οποία και της επιφυλάσσει μια έξοδο άκρως συναρπαστική, με τον καρκίνο της γλώσσας και τον πανικό μην της ζητηθεί να γράψει (αφού ούτως ή άλλως δεν θα μπορούσε να μιλήσει λόγω της επέμβασης) οτιδήποτε και εκείνη δεν θα ήταν σε θέση. Στην έξοδο του βιβλίου, η Ζυράννα Ζατέλη μάς επιφυλάσσει (πέραν των υπολοίπων) άλλους τρεις θανάτους, ολοκληρώνοντάς το ως βαθιά τραγωδία, η οποία και διήλθε σε μέρη, όπως στα αρχαία και Ομηρικά έπη.

Mε αληθινό και απαράμιλλο τρόπο, με μια μέθοδο μαγικού ρεαλισμού, με μια εκπληκτική θεατρική πρόζα και επιπλέον κινηματογραφική εκδοχή και με το βλέμμα στραμμένο τόσο στο παρελθόν όσο και στο μέλλον, η δημιουργός πετά και στο χαρτί αλλά και στον αέρα ακραία αισθήματα.

Αυτό είναι χονδρικά το βιβλίο της Ζυράννας Ζατέλη (καμία σχέση ο δικός μας ψυχρός λόγος με το συναίσθημα που εκλύεται, με την ατμοσφαιρικά δυνατή ψυχολογική ένταση που η δημιουργός βάζει στην αφήγησή της), το τρίτο μιας τριλογίας που ανέδειξε και το ταλέντο της αλλά και την πολύχρονη εργασία της πάνω σε αυτήν. Όλα τα μέρη στα οποία χωρίζεται το έργο –αλλά και οι επιμέρους λογοτεχνικές προσαρμογές– χαρακτηρίζονται και ως κείμενο αλλά και ως πρόζα από μια τεράστια σε ευχέρεια επιμονή, από μια μέγιστη δυνατότητα παράθεσης, έτσι που η προσωπική ανάπτυξη να βρίσκεται στο ζενίθ, η προσοχή στο έπακρο και το ενδιαφέρον σε υψηλά επίπεδα. Η Ζυράννα Ζατέλη είναι μια συγγραφέας –από τις λίγες του είδους σήμερα και είναι ευτύχημα που ζούμε την ίδια εποχή που εκείνη γράφει– η οποία δημιουργεί με μαγικό τρόπο και παράλληλα με παραμυθίες κραυγών, με ρεαλισμό και συνεχή αυτοαναίρεση –χαρακτηριστική η ατάκα πως για να γράψει ένα βιβλίο που επιθυμεί και δουλεύει είναι προϋπόθεση πρώτα κάποιος να πεθάνει–, με υφολογικές αλλά και γλωσσοεκφραστικές παγίδες, στις οποίες και ανταποκρινόμαστε θετικά, καθώς αποτελούν κομμάτι της δικής μας συνεισφοράς στη διαδικασία αφομοίωσης αλλά και ταύτισης μαζί του, με υπερβολικό στόχο (όχι ως προς την αξία του, που είναι δεδομένη, αλλά ως επιβράβευση των πρωταγωνιστών της), που επιτυγχάνει σε μια πρόοδο ακραίας και ποιοτικής έξαρσης και, τέλος, με πολλαπλή διακύμανση στον χώρο ενός (ή πολλών) επεισοδίων, τα οποία και είναι ικανά να δρομολογήσουν μία αυξανόμενη επαγρύπνηση και διασφάλιση των λαϊκών και παραδοσιακών προτύπων (άσχετα αν η ίδια τα καταθέτει ως διανοητής),πετυχαίνουν σχεδόν το απόλυτο, κυριαρχούν τόσο στον χρόνο όσο και στον χώρο, επιδοκιμάζουν το απλά γνήσιο και ατόφιο, ενεργούν στο απελπιστικά κρυφό και ίσως παραπεταμένο, επικροτούν μια νοητική ταλάντευση με απροσδιόριστη υφή.

Ξεκινήσαμε το κείμενό μας με τη διαπίστωση πως η Ζυράννα Ζατέλη γράφει πράγματα τα οποία έχει βιώσει, είτε ως παιδί, είτε ως έφηβη, είτε ως ενήλικη, και παράλληλα πως βασίζεται στη φαντασία (ή μάλλον δεν βασίζεται, άπτεται αυτής), όπως όλοι οι καλοί συγγραφείς, όπως όλοι οι ταλαντούχοι γραφιάδες. Ένα γεγονός όμως αληθινό είναι η αγάπη της προς τα ζώα, όλα ανεξαιρέτως, ιδίως όμως προς τις γάτες. Πράγματι, αυτό το κατοικίδιο μεταδίδει στη συγγραφέα αστείρευτα μηνύματα (στο βιβλίο φέρεται ακόμη και να συνομιλεί μαζί του), τα οποία τη βοηθούν και στη δουλειά της αλλά και ως κοινωνική μονάδα. Ήθελα να καταθέσω αυτή την αδυναμία της προς τις γάτες, οι οποίες είναι διάσπαρτες παντού, επειδή, πέρα από την αντισυμβατικότητα της προσωπικότητάς της, αναδύεται ως μια πολύφερνη ζωόφιλη, μια γυναίκα παρέα με γάτες, τι άλλο πιο ποιητικό θα μπορούσε να φανταστεί κανείς, τι άλλο πιο επεισοδιακό θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί.

Ένα βιβλίο, μια ιστορία, μια αφήγηση, μια παράθεση θα μπορούσε να αφήσει έναν αναγνώστη αδιάφορο, να μην κινήσει τις μύχιες προθέσεις του, να μην του μιλήσει καθοριστικά, να μην τον ταρακουνήσει. Όλα αυτά είναι θεμιτά. Δεν συμβαίνουν όμως με ό,τι η Ζυράννα Ζατέλη κεντώντας καταθέτει. Απεναντίας, με αληθινό και απαράμιλλο τρόπο, με μια μέθοδο μαγικού ρεαλισμού, με μια εκπληκτική θεατρική πρόζα και επιπλέον κινηματογραφική εκδοχή και με το zi zateli23 βλέμμα στραμμένο τόσο στο παρελθόν όσο και στο μέλλον, η δημιουργός πετά και στο χαρτί αλλά και στον αέρα ακραία αισθήματα (που, για παράδειγμα, το λιγότερο συγκινούν), κάτι που φανερώνει την ψυχική της επάρκεια, θέρμη και ζεστασιά, μοιραζόμενη μαζί μας την αυτάρκειά της.