Νίκος Καζαντζάκης: «Ασκητική»

Αποτελεί το απόσταγμα, την πεμπτουσία της φιλοσοφίας του Νίκου Καζαντζάκη, του σημαντικότερου Έλληνα λογοτέχνη (ποιητή-πεζογράφου) του 20ού αιώνα, διάσημου και δημοφιλή, μαζί με τον Καβάφη, σε όλον τον κόσμο. Είναι η Ασκητική με τον υπότιτλο Salvatores Dei (Σωτήρες του Θεού), η οποία κυκλοφόρησε από τη Διόπτρα, εκδοτικό οίκο που πήρε τα δικαιώματα για το σύνολο των βιβλίων του μεγάλου Κρητικού. Η Ασκητική όμως είναι το πλέον ευπώλητο βιβλίο του στην Ελλάδα, μολονότι δεν είναι εύκολη η ανάγνωσή του, καθώς απαιτεί προσοχή και προσήλωση για να γίνουν κατανοητές οι φιλοσοφικές σκέψεις του συγγραφέα.

Το βιβλίο του Καζαντζάκη, ο οποίος «ήταν ένας άνθρωπος που έζησε με ένταση και πάθος», σύμφωνα με το σημείωμα της Διόπτρας στην παρούσα έκδοση, άρχισε να γράφεται στο Βερολίνο το 1922, όταν ο συγγραφέας ήταν 39 χρονών. Εκεί, όπως γράφει ο Κίμων Φράιαρ στην Εισαγωγή του, άφησε στην άκρη το ποιητικό κείμενο που έγραφε για τον Βούδα, τον «Μεγάλο Απαρνητή των αισθήσεων» του «τελευταίου ανθρώπου» του Νίτσε, και άρχισε «να συνθέτει τους όρους της δικής του σωτηρίας». Μέχρι τότε, όπως έλεγε ο ίδιος, είχε καλλιεργήσει μια «βουδιστική αντίληψη για τη ζωή» και είχε αποφασίσει «να ζει ακολουθώντας κάθε βουδιστική αρχή με το να απαρνιέται τις αισθήσεις», επιπλέον «να αποκηρύσσει και να τιμωρεί τη σάρκα».

Σε ένα γράμμα προς την πρώτη του σύζυγο, τη Γαλάτεια (υπάρχει στο βιβλίο Επιστολές προς Γαλάτεια), στην οποία αναφέρει πως είναι «σαν εξομολόγηση», της εξομολογείται πως βρίσκεται σε ένα «μεταίχμιο» και πως η στερνή, η ιερή μορφή της θεωρίας «είναι η πράξη»: «Παντού είναι ο Θεός, στον άνθρωπο, στην πολιτική, στην καθημερινή ζωή και κιντυνεύει. Δεν είναι παντοδύναμος, να σταυρώνομε τα χέρια προσδοκώντας τη σίγουρη νίκη του. Από μας εξαρτάται η σωτηρία του. Και μόνο αν σωθεί, σωζόμαστε».

Το βιβλίο πρέπει να διαβαστεί και να ξαναδιαβαστεί, ώστε ο αναγνώστης να κατανοήσει τις ιδέες –στον βαθμό που αυτό είναι δυνατό– μα και τον ψυχισμό του δημιουργού του.

Αφού δημοσιεύτηκε το 1927 στο περιοδικό Αναγέννηση του μαρξιστή Δημήτρη Γληνού και μετά εκδόθηκε ως ανάτυπο με τον τίτλο Salvatores Dei και υπότιτλο Ασκητική, το 1945 κυκλοφόρησε η αναθεωρημένη έκδοση αφιερωμένη στον Παντελή Πρεβελάκη, φίλο του συγγραφέα.

Τι είναι λοιπόν η περίφημη Ασκητική, το εμβληματικό έργο του Καζαντζάκη που γαλούχησε γενιές και γενιές Ελλήνων και διαβάζεται μέχρι σήμερα, εκατό χρόνια από τη σύλληψη στο μυαλό του δημιουργού του και σχεδόν ογδόντα χρόνια από την έκδοσή του;

Το κείμενο αρχίζει ως εξής: «Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή». Παρακάτω, στο «ΠΡΩΤΟ ΧΡΕΟΣ», ο ήρωας του Καζαντζάκη, δηλαδή ο ίδιος ο δημιουργός, λέει: «Ήσυχα, καθαρά, κοιτάζω τον κόσμο και λέω: “Όλα τούτα που θωρώ, γρικώ, γεύουμαι, οσφραίνουμαι κι αγγίζω είναι πλάσματα του νου μου”».

Η Ασκητική τελειώνει με το κεφάλαιο «Σιγή», όπου ο Καζαντζάκης εκφράζει το ή τα πιστεύω του. Κι αφού κραυγάσει πως πιστεύει σε έναν Θεό, Ακρίτα, Διγενή, στρατευμένο, πάσχοντα, μεγαλοδύναμο, πολεμιστή, καταλήγει:

«ΜΑΚΑΡΙΟΙ ΟΔΟΙ ΣΕ ΛΥΤΡΩΣΑΝ, ΣΜΙΓΟΥΝ ΜΑΖΙ ΣΟΥ, ΚΥΡΙΕ, ΚΑΙ ΛΕΝ: “ΕΓΩ ΚΑΙ ΣΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΝΑ”. ΚΑΙ ΤΡΙΣ ΜΑΚΑΡΙΟΙ ΟΣΟΙ ΚΡΑΤΟΥΝ, ΚΑΙ ΔΕ ΛΥΓΟΥΝ, ΑΠΑΝΩ ΣΤΟΥΣ ΩΜΟΥΣ ΤΟΥΣ, ΤΟ ΜΕΓΑ, ΕΞΑΙΣΙΟ, ΑΠΟΤΡΟΠΑΙΟ ΜΥΣΤΙΚΟ: ΚΑΙ ΤΟ ΕΝΑ ΤΟΥΤΟ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ!»

Η προσεκτική ανάγνωση της Ασκητικής θα οδηγήσει στο συμπέρασμα πως σε αυτή διαφαίνεται το ύφος, το στιλ γραφής και η δομή του Τάδε έφη Ζαρατούστρα –μας το λέει ο Φράιαρ–, το οποίο είχε μεταφράσει ο Καζαντζάκης. Ωστόσο, ενώ ο Νίτσε βάζει τον ήρωά του ευθύς εξαρχής να μιλάει εναντίον του Θεού («Πώς δεν άκουσε λοιπόν ο άγιος αυτός τίποτα για το μεγάλο γεγονός, πως πέθανε ο Θεός!»), ο Καζαντζάκης γράφει συνεχώς για τον Θεό: «Ο Θεός μου δεν είναι παντοδύναμος. Αγωνίζεται, κιντυνεύει κάθε στιγμή, τρέμει, παραπατάει σε κάθε ζωντανό, φωνάζει». Ο Φράιαρ μάς θυμίζει πως ο Νίτσε κι ο Μπερξόν αποτελούν τους δύο κυριότερους φιλόσοφους από τους οποίους πηγάζει η φιλοσοφική σκέψη του Καζαντζάκη.

ni kazantzakis 2022 Εκτός από το φιλοσοφικό-ποιητικό κείμενο του Καζαντζάκη, η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει δύο σημαντικά επεξηγηματικά κείμενα του Κίμωνα Φράιαρ και του Πάτροκλου Σταύρου, τα οποία δίνουν πολλές πληροφορίες για τον συγγραφέα και το συγκεκριμένο έργο. Το βιβλίο πρέπει να διαβαστεί και να ξαναδιαβαστεί, ώστε ο αναγνώστης να κατανοήσει τις ιδέες –στον βαθμό που αυτό είναι δυνατό– μα και τον ψυχισμό του δημιουργού του, ο οποίος έζησε μια περιπετειώδη ζωή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, που διαμόρφωσε την προσωπικότητά του.