Μαίρη Μαγουλά: «Όταν πάγωσε ο Βόσπορος»

Το μυθιστόρημα Όταν πάγωσε ο Βόσπορος είναι το νέο βιβλίο της Μαίρης Μαγουλά, που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο. Από τον τίτλο ακόμα μας δημιουργείται η ερώτηση: «Τι συνέβη τότε που πάγωσε ο Βόσπορος;» Η συγγραφέας μάς προετοιμάζει πως θα κάνουμε μαζί της ένα ταξίδι στον χρόνο και στην Ιστορία. Το τρένο που ρίχνει τη σκιά του στο εξώφυλλο έρχεται να μας πάρει να βιώσουμε μια αναγνωστική εμπειρία δυνατή, όσο και ένα ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη του παρελθόντος. Και το ταξίδι ξεκινά…

Στο τρένο Simplon-Orient-Express που έρχεται από το Παρίσι και έχει εγκλωβιστεί λίγο πριν φτάσει στην Πόλη λόγω του τρομερού χιονιά που ενέσκηψε τον Γενάρη του 1929, ταξιδεύουν κάποιοι από τους βασικούς ήρωες του βιβλίου. Διασταυρώνονται ανυποψίαστοι, αλλάζουν λίγες κουβέντες μεταξύ τους αγνοώντας τα τερτίπια της ζωής, που έχει άλλα σχέδια. Οι ζωές τους θα ακολουθήσουν γραμμές τεθλασμένες, σαν νήματα που πλέκονται στον άχρονο ιστό της ζωής ώστε να γίνει ένα κρουστό υφαντό, όπου καμιά βελονιά δεν πάει χαμένη.

Δυο βρέφη, δυο κορίτσια, εγκαταλείπονται από τις μητέρες τους για διαφορετικούς λόγους. Η τύχη αποφασίζει για λογαριασμό τους το πώς θα μεγαλώσουν και ποιο μερίδιο της ευτυχίας και του έρωτα θα αναζητήσουν. Οι ζωές τους μπλέκονται, άλλοτε συγκλίνουν, άλλοτε αποκλίνουν κι εμείς, οι αναγνώστες, αδημονούμε για την αλήθεια τους.

Ο συγγραφικός φακός της Μαγουλά παρακολουθεί τους ήρωες στην καταβύθισή τους στα σκοτάδια της ψυχής τους, στα πάθη τους, τα λάθη τους, τα τραύματά τους, τα κρίματα και τις αδυναμίες τους. Φωτίζει στιγμές του βίου τους εναλλάξ, σαν να υπάρχουν όλοι επί σκηνής και κάθε τόσο δίνει σε κάποιον τον λόγο. Μας ξεδιπλώνει όλα τα κομμάτια του παζλ για να μας συνθέσει λίγο λίγο και με ακρίβεια την τελική εικόνα. Και όλα αυτά με φόντο την Πόλη, την πατρίδα της.

Όσοι έχουμε επισκεφτεί την Κωνσταντινούπολη, διαβάζοντας ξαναπερπατάμε στα σοκάκια της, μυρίζουμε την αύρα του Βοσπόρου, γευόμαστε κιουνεφέ, μύδια σαλμά και χουνκιάρ μπεγιεντί, τούρκικο καφέ και λικέρ. Ξεναγούμαστε στα παλάτια, στο Τοπ Καπί, στην Αγία Σοφία, στο Πατριαρχείο στο Φανάρι, στον Πύργο του Γαλατά, στο Πέρα Παλλάς, στο Μέγα Ρεύμα, στα τζαμιά, στα λουτρά, στα τείχη, στην κλειστή αγορά, στον Γαλατά, στο Πέραν και στο Τούνελ, στις εκκλησιές, αλλά και στα ελληνικά παράλια της ασιατικής ακτής, στο Σκούταρι, στο Καντίκιοϊ (Χαλκηδόνα), σε μια πόλη συναρπαστική, η οποία υπαινίσσεται ότι επιθυμεί να διατηρήσει τα μυστικά της. Και αφηνόμαστε στη μελαγχολία της, που σκεπάζει τις ζωές των ηρώων σαν τούλι.

Πέρα όμως από τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα υπάρχουν και άλλα, λιγότερο γνωστά, που δίνουν το στίγμα μιας εποχής και μιας πόλης που πατά με το ένα πόδι στην Ανατολή και με το άλλο στη Δύση.

Ο Τούρκος συγγραφέας Ορχάν Παμούκ έγραψε ότι η λέξη «μελαγχολία» είναι κάτι σαν συνώνυμο για την Κωνσταντινούπολη. Το κλειδί, υποστηρίζει ο Παμούκ, είναι η κατανόηση της λέξης χουζούν. Η τουρκική λέξη περιγράφει ένα είδος μελαγχολίας, η οποία δεν εκφράζει μια ατομική κατάσταση, αλλά ένα συναίσθημα, το οποίο μοιράζεται εξίσου ολόκληρη η κοινωνία. Πρόκειται για μια διάθεση μοιρολατρικής απογοήτευσης σχετικά με το χαμένο μεγαλείο του παρελθόντος. Μια μελαγχολία, που συνοδεύει έναν καταθλιπτικό μαυρόασπρο κόσμο από λασπωμένα σοκάκια και διαβρωμένα παλάτια. Αυτή η μελαγχολία αναδύεται και μέσα από τις εικόνες της Πόλης που συνθέτει η Μαίρη Μαγουλά με την πένα της. Οι περιγραφές της είναι δυνατές, σχεδόν ακούς τον παφλασμό των νερών, το κρώξιμο των γλάρων, τις φωνές των παιδιών στα σοκάκια.

Οι διάλογοι απολαυστικοί, διανθίζονται με τούρκικες λέξεις, λέξεις που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες της Πόλης, ώστε να έχουν τη φυσικότητα του προφορικού λόγου. Οι ήρωες ολοζώντανοι, γεμάτοι αντιφάσεις, αγαπούν, μισούν, ανεβαίνουν κοινωνικά και στη συνείδηση του αναγνώστη, κατεβαίνουν στα σκοτάδια, όπως η Μάρθα, πλουτίζουν όπως η Εριέττα ή χάνονται από τα μάτια του κόσμου όπως ο Παύλος. Πάντως αλλάζουν, όπως γίνεται και στη φυσιολογική ζωή, όπου τίποτα δεν είναι βέβαιο και όλα ρέουν.

Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ξεδιπλώνεται η μυθοπλασία είναι γεμάτο σημαντικά γεγονότα, που άλλοτε συμβαίνουν ταυτόχρονα με την εξέλιξη του μύθου, άλλοτε αναφέρονται σαν επώδυνη μνήμη των ηρώων. Ας δούμε μερικά από αυτά:

Η μεγάλη φωτιά στα Ταταύλα, τον Γενάρη 1929, που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος των ξύλινων σπιτιών τους, μετέβαλε την πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής και οδήγησε στην παρακμή της συνοικίας.Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης στις 30 Ιανουαρίου 1923, που αφορούσε στην ανταλλαγή αιχμάλωτων πολέμου και πολιτών, αλλά και στην ανταλλαγή των εκατέρωθεν μειονοτικών πληθυσμών. Το Σύμφωνο φιλίας που υπέγραψαν ο Κεμάλ με τον Ελ. Βενιζέλο στις 30 Οκτωβρίου 1930. Η Γενοκτονία των Αρμενίων το 1915, οπότε εκατοντάδες Αρμένιοι της Πόλης απαγχονίστηκαν. Το ολοκαύτωμα των Αδάνων τον Απρίλη του 1909, στο οποίο σκοτώθηκαν περίπου 20.000 με 25.000 άνθρωποι στα Άδανα και τις γύρω πόλεις, κυρίως Αρμένιοι, αλλά και περίπου 1.300 Ασσύριοι. Και ασφαλώς, η καταστροφή της Σμύρνης και όλα όσα συνέβησαν στην Ιωνία και έχουν αφήσει το ανεξίτηλο αποτύπωμά τους στους ήρωες που τα βίωσαν.

Η Ιστορία είναι δοσμένη με δόσεις απαραίτητες για να αποδοθεί το χωροχρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δρουν οι ήρωες. Τα γεγονότα επηρεάζουν την πλοκή, αλλά και την ψυχοσύνθεση των ηρώων του βιβλίου, αφού τα κουβαλούν στα κύτταρά τους σαν εθνικό τραύμα, σαν μια πληγή στο συλλογικό ασυνείδητο. Πέρα όμως από τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα υπάρχουν και άλλα, λιγότερο γνωστά, που δίνουν το στίγμα μιας εποχής και μιας πόλης που πατά με το ένα πόδι στην Ανατολή και με το άλλο στη Δύση. Ένα τέτοιο είναι και το 12ο Διεθνές Συνέδριο Φεμινιστριών στην Κωνσταντινούπολη το 1935, όπως έγραψε η εφημερίδα Ακρόπολη και μας το αναφέρει η συγγραφέας στο βιβλίο.

Η πλοκή είναι έντονη, η μυθοπλασία ακολουθεί διακλαδώσεις κάποιες φορές δαιδαλώδεις, μα στο τέλος όλα ξεδιαλύνουν με μαεστρία. Μέχρι την τελευταία σελίδα, κάθε ψηφίδα έχει μπει στη θέση της και όλα φαίνονται λογικά και ξεκάθαρα.

Πρόκειται λοιπόν για ένα βιβλίο εποχής, θα έλεγα, όχι ένα αμιγώς ιστορικό μυθιστόρημα, παρόλο που η μυθοπλασία πατά γερά πάνω σε σημαντικά ιστορικά γεγονότα. Σημασία για τη Μαγουλά έχει η ψυχή των ηρώων, η ψυχοσύνθεση ma magoula22 και ο χαρακτήρας τους, σμιλευμένος από τις κοινωνικές συνθήκες που επέβαλε η περιοχή και η Ιστορία. Το Όταν πάγωσε ο Βόσπορος είναι ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα που το απολαμβάνεις με όλες τις αισθήσεις, γεμάτο από συναισθήματα, από γεύσεις, από μυρωδιές, από γνώσεις.