Στέλιος Μάινας: «Να θυμηθώ να παραγγείλω»

Ένας ή μάλλον μία από μας, μια γυναίκα ιδιαίτερη, γιατρός αναισθησιολόγος, παίρνει την απόφαση να περάσει στην περιοχή της «ύβρεως» με τρία «σωτήρια φονικά», το πρώτο με ένα γατάκι που ψυχορραγεί και τα άλλα δύο σε ασθενείς της, το ένα ως αποτέλεσμα της συνείδησης του καθήκοντος, της συνέπειας απέναντι στην υπόσχεση που έδωσε σε μια ηλικιωμένη κυρία με την οποία συνδέθηκε, το άλλο ως καθαρά προσωπική της επιλογή στον πιο λατρεμένο της φίλο, νεκροζώντανο πια, καταδικασμένο από την κλινική του κατάσταση, με γνωστή την κατάληξή του μα άγνωστη τη χρονική διάρκεια του προδιαγεγραμμένου βέβαιου μαρτυρίου του. Η γιατρός προβαίνει σ’ αυτά τα εγχειρήματα όχι αβασάνιστα, αντίθετα, έχει προηγηθεί μακρά περίοδος βαθυστόχαστου και βαθύχρονου παιδεμού, αγωνιώδους συνομιλίας με έναν κυκεώνα αμφιβολιών. Έχοντας λοιπόν από καιρό συλλογιστεί και καλλιεργήσει μέσα της το σκεπτικό πάνω στις υπαρξιακές, ηθικές, ανθρωπολογικές διαστάσεις του καυτού αυτού ζητήματος του «σαμαρειτισμού» με στόχο τη λύτρωση του πάσχοντος ετοιμοθάνατου, με τη συντόμευση των βασάνων του, καθώς διανύει τον Γολγοθά του έσχατου μεν, μέγιστου δε και ανυπέρβλητου άλγους. Πρόκειται λοιπόν για ένα ιδεολόγημα ανθρωποκεντρικού, ηθικού, κοινωνικού και αισθηματικού προσανατολισμού πάνω στο θέμα της πρόκλησης «ευθανασίας» σε κάποιον, με ή δίχως τη δική του βούληση, γιατί εδώ έχουμε και τις δύο εκδοχές. Η ουσία του προβληματισμού πάνω σ’ αυτό το ζήτημα βιοηθικής και ανθρωπολογίας, που αφορά την οικουμένη σύμπασα, έχει απασχολήσει και απασχολεί όλο και περισσότερο την παγκόσμια κοινότητα με συγκλίνουσες, αποκλίνουσες και αντιθετικές γνώμες επιστημόνων, φιλοσόφων, νομικών, θεολόγων, και αποτελεί κατά μέσον όρο ένα κοινό ταμπού στις περισσότερες χώρες, δηλαδή στην πλειοψηφία του πληθυσμού, γεγονός όμως είναι ότι ο δρόμος για την αποδοχή της «ευθανασίας» κυρίως με τη συγκατάθεση του ασθενούς έχει ανοίξει.

Στη ροή του μυθιστορήματος φαινομενικά ο τρόπος αντίδρασης της «δράστιδος» καταρχήν μοιάζει παρορμητικός, ένα απονενοημένο διάβημα σε μια πράξη που της είναι γνωστό το αξιόποινο του αποτελέσματός της και το επόμενο διάστημα ζει ήρεμη, αναμένοντας όμως κάποια στιγμή την πιθανή σύλληψη και την κατά νόμο τιμωρία της. Την πράξη της, βέβαια, την τελεί συνειδητά διαθέτοντας την επιστημονική γνώση ως προς τη χρήση των κατάλληλων θανατηφόρων φαρμάκων για ένα άμεσο, τελέσφορο φινάλε.

Ο τρόπος με τον οποίο περιγράφει ο συγγραφέας τον σύντομο χρόνο που φιλοξενεί τις ελάχιστες, περιεκτικές σκέψεις που εκφράζουν τη φιλοσοφία της ηρωίδας πάνω σ’ αυτό το ζήτημα λίγο προτού προβεί στο εγχείρημά της θυμίζει αναλογικά τη στάση της Φραγκογιαννούς τις στιγμές πριν διαπράξει τα κατά την κρίση της λυτρωτικά για τα μικρά θηλυκά πλάσματα δικά της «εγκλήματα» στη διάσημη νουβέλα του Παπαδιαμάντη. Κι εδώ συναντάμε την τέλεση μιας –κατά το νόμο της εποχής αλλά και κατά τη γενική ηθική αντίληψη, τον λεγόμενο «νόμο των ανθρώπων»– αξιόμεμπτης και αξιόποινης πράξης, που τελείται κατά τα φαινόμενα με παρορμητικό ένστικτο, αλλά που προϋποθέτει μια από πολύ καιρό δομημένη, εμπεδωμένη σκέψη, με διαφορετικής καταγωγής κίνητρα αλλά με το ίδιο αποτέλεσμα και με στόχευση τη «σωτηρία» κάποιων άλλων. Με τη διαφορά ότι στην περίπτωση της Σκιαθίτισσας φόνισσας η αμφιβολία, ο δισταγμός, ο κλυδωνισμός και οι ηθικές αναστολές φαίνεται να είναι στιγμιαίες –ενώ δεν είναι– ή περίπου ανύπαρκτες. Και με τη σημαίνουσα παρατήρηση ότι στη χώρα μας έχει με τον καιρό κατά πολύ αναπτυχθεί ο προβληματισμός πάνω στο ζήτημα της ευθανασίας, έτσι που, παρότι η πρόκλησή της από κάποιον τιμωρείται από τη δικαιοσύνη, η ηθική της διάσταση όμως αντιμετωπίζεται με κυμαινόμενες εκδοχές αποδοχής ή απόρριψης, και με χαρακτηρισμούς από κυνική πράξη, κοινό έγκλημα και παράβαση του Θείου νόμου μέχρι ευεργετική και σωτήρια, λυτρωτική και απελευθερωτική ενέργεια.

Το κεντρικό πρόσωπο που επιλέγει να δημιουργήσει ο συγγραφέας είναι ένας πολύ ενδιαφέρων τύπος γυναίκας και, γενικότερα, ένας πολύ ωραίος τύπος ανθρώπου. Η ανατομία του χαρακτήρα της, τα ιδιοσυγκρασιακά της χαρακτηριστικά, το σύνολο της ατσαλωμένης, ποικίλα ευαισθητοποιημένης και συνάμα προσαρμοσμένης στην πραγματικότητα προσωπικότητάς της αποδίδονται και αναλύονται στις λεπτομέρειές τους, αλλά και συσχετίζονται με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη ρηξικέλευθη ιδέα που την πραγματώνει συντομεύοντας την τελευταία μαρτυρική πράξη του βίου δύο συνανθρώπων της, υποκαθιστώντας τον ρόλο του Δημιουργού ή της μοίρας. Γόνιμα ευαίσθητη, με κατανόηση ως προς τη διαφορετικότητα της δομής των χαρακτήρων των άλλων, με οξεία κριτική αντίληψη αλλά και αποδοχή των συνηθειών και των ελαττωμάτων τους, πολλαπλά θελκτική και χρήσιμη στο οικογενειακό, φιλικό και επαγγελματικό της περιβάλλον με σχετικά αντίστοιχη εκτίμηση, έχοντας υιοθετήσει μια ιδιαίτερη μέθοδο συναισθηματικής αγωγής με πολλαπλές εμπειρίες στη διαδρομή τής μέχρι τώρα ζωής της, ενώ παράλληλα έχει ζήσει αρκετούς έρωτες βιώνοντας μέσα στο μυθιστόρημα τον πιο παθιασμένο, κρατώντας όμως πάντοτε μια απόσταση που «γεμίζει» με μιαν άλλης διάταξης εμπειρία, μια παράλληλη ζωή, τροφοδοτούμενη από τα σπαράγματα των συγκινητικών αναμνήσεών της. Ισχυροί κραδασμοί της μνήμης, κομματάκια από γλυκόπικρες εικόνες και έντονα ενσταντανέ των προσφιλών της νεκρών, πατέρα, μάνας, αγαπημένης γειτόνισσας, φίλων και συμπαθών ασθενών της, τη στοιχειώνουν.

Η επιλογή ως ηρωίδας από τον συγγραφέα μιας χειραφετημένης γυναίκας, η οποία αυτοπροσδιορίζεται με ελεύθερη βούληση σε όλα τα μέτωπα της ιδεολογίας και της πρακτικής της, δεν είναι καθόλου τυχαία.

Το μυθιστόρημα είναι κατ’ ουσίαν δομημένο σε δύο επίπεδα, το ένα της περιόδου των πράξεων «ευθανασίας» που αποτολμά, της ευκαιριακής συμβίωσης με την αδελφή και την ανεψιά της στην Ύδρα, της γνωριμίας και της ερωτικής περιπέτειάς της στην Αθήνα και την Ιταλία, τον χρόνο του εγκλεισμού της με απροσδόκητες συναντήσεις, και με πυκνές και βαριές εμπειρίες, και ένα δεύτερο, εκείνο των γεγονότων της παιδικής κυρίως ζωής της, που εισβάλλουν σαν ιντερμέδια στη ροή του λογοτεχνικού χρόνου ως επιλεκτικά διαλείμματα, όπου κυριαρχούν η δύναμη και οι επιλογές της μνήμης. Έτσι, ζώντας μια δεύτερη ζωή μέσα στην πραγματική, με ένταση και πάθος, ξαναζωντανεύει και συνδιαλέγεται με δυνατές ανθρώπινες στιγμές του παρελθόντος της. Ταυτόχρονα, την κυριεύει η στυφή γνώση ότι ανήκει στο είδος των μοιραίων, των «καταραμένων», που ρουφούν κάθε στιγμή «ευτυχίας» με την επίγνωση ότι το όποιο ερωτικό τους διάβημα νομοτελειακά θα καταλήξει σε σύντομη αποτυχία. Η αυθεντικότητά της δεν τη βοηθά να χτίσει στέρεες ερωτικές σχέσεις σ’ έναν κόσμο που λειτουργεί συμβατικά και υπολογιστικά, απομένουν ελάχιστες φιλικές που σφραγίζονται από τη γνησιότητα της ανταλλαγής αμοιβαίων αισθημάτων. Ένα επιπρόσθετο άχθος που κουβαλάει η Άννα είναι η συνειδητοποίηση της διάψευσης των ονείρων, ο ουτοπικός ευαγγελισμός μιας ανατροπής που κόμισε η γενιά της, η ακύρωση μιας «επανάστασης που δεν έγινε» και η ενδοτική υποχώρηση, απόσυρση και συχνά ενσωμάτωση των συνοδοιπόρων της γενιάς της στα γρανάζια του συστήματος, το οποίο είχαν, υποτίθεται, ορκιστεί ότι θα ανατρέψουν, ένας κόμπος που κάθεται μόνιμα στον λαιμό της και, συνεκδοχικά, ακολουθεί όλους τους ευσυνείδητους πρώην νεολαίους της μεταπολιτευτικής περιόδου στην πατρίδα μας. Το χρονοδιάγραμμα του βίου της αιρετικής γιατρέσας ακολουθεί μια σειρά: Τα παιδικά χρόνια, το μεροδούλι των γονιών, η ήβη, η ερωτική αφύπνιση, οι σπουδές, η πλούσια σε εμπειρίες αλλά στοχαστική ωριμότητα, ο αλτρουισμός, η περίσκεψη, οι τολμηρές πράξεις που επισπεύδουν την οριστική έξοδο δύο ανθρώπων από τη ζωή, ο έρωτας με έναν νεότερο καλλονό, η καταδίκη, ο καιρός της φυλάκισης, τα ποικίλα βιώματα στη διάρκεια του εγκλεισμού, η παγίδευση, τα παρ’ ολίγον ισόβια κάτεργα, η αθώωση, η επιστροφή, απομένει η συνέχεια στο παρόν με εμφατικά τονισμένο από τον συγγραφέα το κλίμα της σοφής αλλά δυσαχθούς μοναχικότητας, η πεπρωμένη πληρωμή που εισπράττουν κάποιοι, λίγοι, από μας. Ενώ η καταφυγή στον παράδεισο των αγλαών αναμνήσεων είναι ίσως η μόνη διέξοδος που θα εξακολουθήσει να την κερδίζει.

Η επιλογή ως ηρωίδας από τον συγγραφέα μιας χειραφετημένης γυναίκας, η οποία αυτοπροσδιορίζεται με ελεύθερη βούληση σε όλα τα μέτωπα της ιδεολογίας και της πρακτικής της, δεν είναι καθόλου τυχαία. Ο Μάινας φαίνεται να ανήκει σ’ εκείνο το μικρό, δυστυχώς, ποσοστό ανδρών που πρεσβεύουν τον φεμινισμό όχι λόγω επιφανειακής προσαρμογής ή συμμόρφωσης στους συρμούς της εποχής μας αλλά επί της ουσίας, αντικρίζοντας την προσωπικότητα της γυναίκας με ατόφια αγάπη, ως μάνα, ως αδελφή, ως ερωμένη, ως σύζυγο, ως φίλη, ως συνάδελφο, ως συνάνθρωπο. Όταν κάποιος πεζογράφος επιχειρεί να συστήσει στους αναγνώστες του έναν τέτοιο ξεχωριστό γυναικείο τύπο, με ιδιάζοντα ψυχολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά –αν το κάνει μάλιστα με επιτυχία, όπως εδώ–, διαμορφώνει ουσιαστικά «μια περίπτωση» με την πιθανότητα διαχρονικών προδιαγραφών. Είναι ένα μάθημα που το διδαχτήκαμε στη μεταπολεμική μας λογοτεχνία από εμβληματικούς μυθιστοριογράφους μας, όπως, π.χ. από την Αριάγνη του Τσίρκα, την κυρα-Εκάβη και την κυρία Νίνα του Ταχτσή, τη Ραραού του Μάτεσι.

Η προσέγγιση των ιδιαιτεροτήτων της ατμόσφαιρας και η περιγραφή των επιμέρους χώρων των γυναικείων φυλακών, η ανατομία χαρακτήρων των τροφίμων και η εμβάθυνση στις μεταξύ τους σχέσεις, σε μία γκάμα που εξαντλεί όλη την κλίμακα των αισθημάτων και των πρακτικών επιβίωσης, αγνή αγάπη έως σαρκοβόρα επιθετικότητα, συνεργατική άμυνα μέχρι άγρια καρφώματα, ιδιαίτερα σε συσχετισμό με την ηρωίδα, η οποία αναλαμβάνει ως εκ της επαγγελματικής της ιδιότητος θέση ιατρού και κινδυνεύει να πληρώσει την ανθρωπιά της με ισόβια λόγω στημένης παγίδας ως δήθεν διακινήτρια ναρκωτικών, δίνονται από τον Μάινα με πειστικό ρεαλισμό και σε επιλεκτικά σημεία θαυμαστή νατουραλιστική παραστατικότητα.

Η εύστοχη χρήση μιας γλώσσας απλής, καθημερινής, χωρίς ακρότητες είναι ένα ακόμη λογοτεχνικό ατού που προσδίδει φυσικότητα στο κείμενο. Άλλα χαρακτηριστικά του συγγραφέα είναι η δεξιοτεχνική χρήση του ύφους, η ελκυστική ροή της αφήγησης, η επιδέξια διαχείριση του μύθου, η σωστή τεχνική στην οργάνωση των επεισοδίων, που δένουν αρμονικά μεταξύ τους (ίσως η κεφαλαιοποίηση των μερών να μην ήταν απαραίτητη).

Αξιοσημείωτη είναι η ανθρώπινη, ζεστή προσέγγιση των λαϊκών επαγγελμάτων που ασκούν με στερήσεις για τις σπουδές των δύο θυγατέρων τους οι γονείς της ηρωίδας, τσαγκάρης και μοδίστρα, ως χαρακτήρες ο ένας γλυκύτερος και καλύτερος απ’ τον άλλο. Αξιοπρόσεκτη επίσης η περιγραφή στοιχείων που προσιδιάζουν στην ιδιοσυστασία των ιατρικών επαγγελμάτων, καθώς και η απόδοση της διαγωγής, του τρόπου συμπεριφοράς και αντιμετώπισης των ασθενών στα νοσοκομεία της χώρας, αλλά και η επισήμανση και κατάκριση της ελλειμματικής υποδομής και της τεχνολογικής ανεπάρκειας που διακρίνει την ατελή, επισφαλή, επικίνδυνη λειτουργία τους.

Ο Στέλιος Μάινας δεν είναι μόνο ένας δημοφιλής, πετυχημένος και από τους αξιότερους ηθοποιούς μας, διαθέτει ισχυρή, δυναμική προσωπικότητα, είναι ένας άνθρωπος με αίσθημα και γνώση, υψηλή κουλτούρα, λαχτάρα για ζωή, αδιάπτωτο ενδιαφέρον για τον άνθρωπο και τα πάθη του, πολιτική οξυδέρκεια, κοινωνιοκεντρική προσήλωση και βαθιά ανησυχία για τα γιγνόμενα, ένας ανθρωπιστής του σήμερα, ένας δημιουργός που έρχεται με το πρώτο του st mainas22 μυθιστόρημα να αποδείξει τη λογοτεχνική αξία του εγχειρήματός του κομίζοντας παράλληλα στη γραμματεία μας την εισήγηση ενός πρωτοποριακού, καυτού, ανθρώπινου και κοινωνικού θέματος, που η σημασία του και οι ηθικές και οι άλλες διαστάσεις του δε θα σταματήσουν να διερευνώνται στο εγγύς μέλλον.