Ελένη Λαδιά: «Επί της περιφερείας του κύκλου»

Επί της περιφερείας του κύκλου. Εκεί θα αναζητήσουμε τώρα την υπαρξιακή, οραματική σχέση της με τον κόσμο. Η Ευδοξία –η πρωταγωνιστική persona της Ελένης Λαδιά στο νέο λογοτεχνικό της δημιούργημα– μέσα στην αβέβαιη, άβολη ασφυξία των χρόνων και των τόπων της, θα βυθιστεί –λυτρωτική χειρονομία– στον παροξυσμό ενός μεταμορφούμενου διαρκώς ονείρου: που θα την ταξιδέψει σε παράδοξες, έκκεντρες εμπειρίες σε αναζήτηση της ψυχής της.

Η Ελένη Λαδιά δεν γράφει αβασάνιστα λογοτεχνία. Το έργο της, σημαντικό σε κάθε του εκδοχή, δεν υποδύεται ρόλους εύκολους και προσιτούς. Ανασκάπτει το άβατο, το απρόσιτο, όπως η φιλοσοφική της αγωνία και η μακρά, ευδόκιμη θητεία της στη «βαθιά φιλολογία» την έχουν καθοδηγήσει. Αλλά και η εγγενής ποιητική, εσωστρεφής φύση της τη φέρει σε επικοινωνία με το βάθος της άγνωστης –όσο κι αν ερευνηθεί– ανθρώπινης ψυχής και της ψυχής του κόσμου. Τόσο η εντρύφηση στην κοσμική φιλοσοφία και την ερευνητική θεολογία όσο και η ψυχολογική της εμβάθυνση στον παράξενο, σκοτεινό ψυχισμό του ανθρώπου, την εξοικειώνουν με τα μεγάλα στοιχήματα της λογοτεχνικής γραφής: την ανάδειξη του τραγικού στοιχείου της ανθρώπινης οντότητας, αλλά και του μεγαλείου να συναρτάται και να αναμετράται με το συμπαντικό μυστήριο.

Είναι γνωστό από όλη τη διαδρομή του λογοτεχνικού της έργου ότι η Ελένη Λαδιά «κατοικεί» προπάντων εν χρόνω. Στην ιστορικότητα των ηρώων της –πραγματικών ή μεταπλασμένων από την παράξενα «μεταποιητική» της δύναμη– κυριαρχεί ο χρόνος – ως πρόκληση, ως αγωνία, ως τραγικότητα: ως εγκόσμια, φυσική αλλά και ως μυστικιστική, μεταφυσική αιχμαλωσία, από την αναμέτρηση με την οποία παράγεται το βίωμα του οριακού φόβου.

Τι είναι όμως η καινούργια, γοητευτική, υπερβατική περιπλάνηση στην οποία η συγγραφέας μάς παρασύρει εθελούσια με τη νουβέλα της Επί της περιφερείας του κύκλου; Ποιος είναι ο κύκλος από τον οποίον ο λευκοφορεμένος μύστης, που εμφανίζεται αίφνης μπροστά στην Ευδοξία εκεί στην ακρογιαλιά, καθώς βυθισμένη αιθεροβατεί στα σύννεφα και στη θάλασσα, και ασθμαίνων τής αποκαλύπτει «πως θέλει να πετάξει, να βγει από τον αφόρητο βαρυπενθή κύκλο»; Από την αρχή του έργου η συγγραφέας, εν-τοπισμένη στο γνώριμο παρόν όλων μας –στη συγκυρία της πανδημίας του Covid-19–, μας εισάγει στις μυστικές ανιχνεύσεις της διφυούς υπόστασης της ύπαρξης, στο ωκεάνιο μυστήριο της υλικής και πνευματικής ανθρώπινης φύσης, που υποστασιοποιείται ως σώμα και ψυχή, φθαρτότητα και θέωση στην ορφική θεολογία.

Το έργο της, σημαντικό σε κάθε του εκδοχή, δεν υποδύεται ρόλους εύκολους και προσιτούς.

Πέρα από την Κοσμογονία των Ιώνων –την ανακάλυψη της φύσης του αισθητού κόσμου–, η ορφική φιλοσοφία υπερβαίνοντας τον ένυλο, κοσμικό χαρακτήρα της ελληνικής αντίληψης για τη ζωή, έρχεται να παραμερίσει την υλικότητα –το σώμα, εφήμερο, ακάθαρτο, θνησιμαίο–, και να κερδίσει την αθανασία μέσω της ψυχής, σε μια μακρά καθαρτήρια διαδικασία μετεμψυχώσεων, λυτρωτικής απαλλαγής από την αιχμαλωσία της ύλης. Προς αυτή τη μυστικοπαθή, πνευματική κατεύθυνση οδηγείται ο ορφικός μύστης με τον πρώτο στίχο ομολογίας της ορφικής ψυχής, πάνω στο χρυσό ορφικό έλασμα χαραγμένο: «Κύκλου δ’εξέπταν βαρυπενθέος αργαλέοιο…» Να φύγω πετώντας από τον αφόρητο κύκλο, θα πει στην Ευδοξία η οπτασία(;) του λευκοφορεμένου μύστη. Κι εκείνη: Δεν μπορούμε να πετάξουμε έξω από την περιφέρεια του κύκλου, γιατί τότε θα σπάσουμε τα όρια και θα χαθούμε. Ο μύστης όμως επιμένει, ασφυκτιά. Κι εκείνη, δείχνοντάς του την απέραντη θάλασσα, τον απέραντο ουρανό, του υποβάλλει την ιδέα της ελευθερίας επί της περιφερείας του συμπαντικού κύκλου, όπου κανένας δεν κινδυνεύει να πνιγεί. Μη λησμονείς ποτέ πως εκεί όπου σταματά το ανθρώπινο όριο, το πεπερασμένο, αρχίζει η υπερλογική… Ο ορφισμός, πιστεύοντας στην υπερλογική, έλεγε σαφώς πως επέτυχε να ξεφύγει από τον πνιγηρό κύκλο. Πρόσεξε τη λέξη «εξέπταν», πέταξα και έφυγα. (σ. 55-58).

Αντιμετωπίζοντας η ίδια η συγγραφέας με άλλη της, συναφή με τη λογοτεχνία, ιδιότητα –εκείνη του μεταφραστή, σε συνεργασία με τον ποιητή Δ.Π. Παπαδίτσα, των Ορφικών Ύμνων–, το απύθμενο άγνωστο της «ψυχής», θα διαισθανθεί στοχαστικά την πρόκληση που ενέχει το μέγα τόλμημα: «Πολλές φορές είχαμε σταθεί» –καταθέτουν στον πρόλογο οι δύο μεταφραστές– «και σιωπηλά διερωτηθήκαμε, αν θα ήταν φρόνιμο να ξανοιχτούμε σ’ αυτό το “αρχιπέλαγος” και να “πατήσουμε” το καθένα από τα νησιά του –τις λέξεις–, και το σπουδαιότερο, να αισθανθούμε σαν πρώτοι τους κάτοικοι…» Έχει επομένως τολμήσει την έρευνα στα μυστικά πεδία πρόσβασης στην υπερλογική – μια «λογική επινόηση», που από τον Παρμενίδη μέχρι τη βιομηχανία των ηλεκτρονικών συστημάτων προκαλεί σε φαντασιακές υπερρυθμίσεις των αισθητών και πνευματικών ζητημάτων, ενώ κάποτε γίνεται ποίηση.

Έτσι, η συγγραφέας, έμπειρη στις αόρατες, διαισθητικές καταδύσεις στην ανακάλυψη της μαγικής, κλειδωμένης στόφας της «ψυχής», θα αφεθεί στην περιπέτεια της υπερλογικής αφήγησής της, εκτιμώντας πως βρήκε τον μίτο με τον οποίο θα οδηγηθεί στη γεωγραφία και τη χρονογραφία της εγκατοίκησης της ψυχής. Πρόσωπα του ανθρώπινου ονείρου, ημιδιαφανή, μαντικά, συμβολικές ιεραρχίες όντων από τον προ-λογικό μύθο μέχρι τις μαγικές τελετουργίες των λαϊκών μαγισσών και της μαύρης μαγείας, που αγωνίζονται να συνομιλήσουν με την ιστορία και τα πάθη των ανθρώπων, να μαντέψουν τα μέλλοντα και να απελευθερωθούν μέσα στο αποκαλυπτικό χάος της αθανασίας, με πρωταγωνίστρια του οδυσσειακού αυτού παραμυθικού έπους, την Ευδοξία – συμβολική persona της ανήσυχης συγγραφέως.

Πόσο χτενίζει τα σύμβολά της η συγγραφέας, ώστε να ανταποκριθούν στη βιωμένη αγωνία της! Από τον άντρα που θρηνεί στον ποταμό Ληθαίο για την ανυπαρξία του Θεού· στο παράξενο μοναστήρι όπου μια φορά τον χρόνο ζωντανεύει μια τοιχογραφία του· από τη γνωριμία της ηρωίδας της με τον ασκητή, που τάχτηκε να μη βγει ποτέ από το κελί του· στην αποτρόπαια σκηνή του Ορφέα στον Άδη να διαμελίζεται οικτρά από τις Μαινάδες· στο συναπάντημα με τον ορφικό μύστη, που βασανίζεται από την επιθυμία της απόδρασης από τον ασφυκτικό κλοιό του κύκλου. Κορυφαία φαντασιωσική συνάντηση εκείνη με τον Διάβολο, μεταμφιεσμένο σε βρέφος, που κρυμμένο στη φυλλωσιά θάμνου κλαίει γοερά παρασύροντας, όπως οι κροκόδειλοι, κάθε περαστικό. Καθώς από λύπηση παίρνει το μωρό να το παρηγορήσει στην αγκαλιά της, το βάζει στον κόρφο της να ταϊστεί και συνεχίζει τον δρόμο της με ένα βρέφος βαρύ σαν το ατσάλι στην αγκαλιά της. Και τότε, στα βαθιά τρομαχτικά μάτια του αναγνωρίζει το βλέμμα του, γνώριμό της από παλιά…

Στην πραγματικότητα, η συγγραφέας αναμετράται βασανιστικά με ό,τι στη φιλοσοφία, στη θεολογία και στην κοινωνία οριοθετείται ως η έκφραση του κακού και μυθοποιείται με διάφορα, αλλά συγκλίνοντα στα σημαινόμενά τους, προσωπεία του.

Είναι η τρίτη «συνάντηση» της συγγραφέως με τον Διάβολο, μετά τη «Θεομαχία» (στη συλλογή διηγημάτων Ωρογραφία, Καστανιώτης, 1990 και Αρμός, 1995) και την Εσωγραφία μιας πεζογράφου (Αρμός, 2019). Ως στιγμιότυπα αναγνώρισης αρχαίων τραγικών ηρώων: Εσύ είσαι, λοιπόν; Στη θέση του βρέφους στέκεται τώρα ένας άνδρας. Εξήντα με εξήντα πέντε χρονών, κοντός και λιπόσαρκος, με σουβλερό, σχεδόν φαλακρό κρανίο, μυτερό πηγούνι, λεπτή μύτη, πρόσωπο επίμηκες και μάγουλα ισχνά. Μοιάζει με καλλιτέχνη ή διεστραμμένο αριστοκράτη παλαιών μυθιστορημάτων… (σ. 59-60). Κι αρχίζει η ροή των αναμνήσεων από προηγούμενη συντυχία, σ’ ένα παιχνίδι εξαπάτησης, και αντινομιών, ανάμεσα στο βρόμικο και την παρθενική οσιότητα, στις σκοτεινές βουλήσεις του σαρκωμένου Κακού και στην ιδεατή βούληση της Ευδοξίας να το(ν) εντάξει στη θεία οικογένεια, αναζητώντας στη συζήτηση μαζί του την αιτία του αποκρουστικού του ολισθήματος: να ενσαρκώσει το Απόλυτο Κακό.

Στην πραγματικότητα, η συγγραφέας αναμετράται βασανιστικά με ό,τι στη φιλοσοφία, στη θεολογία και στην κοινωνία οριοθετείται ως η έκφραση του κακού και μυθοποιείται με διάφορα, αλλά συγκλίνοντα στα σημαινόμενά τους, προσωπεία του. Σκύβει πάλι εναγώνια σε δύσβατες, γοητευτικές συλλήψεις του ανθρώπινου πνεύματος –στον Διάβολο του Τζοβάνι Παπίνι και στις αναζητήσεις του Λούκιο Κικίλιο Φιρμιάνο (4ος μ.Χ. αι.)– όχι μόνο για να ενδύσει τη μυθοπλασία των ηρώων της, αλλά περισσότερο για να αποσπάσει σπαράγματα εμπειριών της ανθρωπότητας ώστε να πραΰνει την υπαρξιακή της βάσανο, τα ακαταπόνητα γιατί. Γιατί το κακό και ποια η φύση του, το κακό και ο φόβος, η ανθρωπολογία του κακού, η υπερδραστήρια φύση του, η φαντασίωση της κόπωσης του κακού – τι οραματισμός για τη στοχαζόμενη συγγραφέα να σταματήσει κουρασμένο να δουλεύει το κακό!

Ανάμεσα στο αισθητό και το υπερπέραν, ο ανθρωπισμός της συγγραφέως, που συμφύρει ζώντες τε και τεθνεώτες, όπως στις ανατολικές θρησκευτικές παραδόσεις, αναδύεται με τον ίδιο υπερβατικό, μυθοπλαστικό μηχανισμό και παράγει παραμυθικά σύμβολα. Στις συγκινησιακά φορτισμένες σκηνές του καθρέφτη (σ. 85 κ.ε.), από τις μνήμες μιας προσδιορισμένης, αρχαϊκής τοπογραφικής αναφοράς –σε παραθαλάσσιο άλσος των Πατρών, όπου και το ιερό της Δήμητρας– η συγγραφέας μάς παρασύρει στο συγκλονιστικό ταξίδι του ονείρου της ηρωίδας της, από μια μυθολογική περίπτωση κατοπτρομαντείας στην προσωπική μυθοποιία εξωτικής αναπαράστασης στιγμιότυπων ευδαίμονος ζωής στον Κάτω Κόσμο: ιδανικευτική, ευφορική κατάσταση γαλήνιας ευτυχίας και αρχέτυπης αθωότητας (στον αντίποδα της νατουραλιστικής, καγχαστικής μικρότητας των νεκρών του Μάρτιν Ο’ Κάιν). Μοιάζει με ψυχαναλυτική σύνθεση παραμυθιού, όπου –καθώς το διατύπωσε ο Γιουνγκ–, η ψυχή διηγείται την ιστορία της. Και στη συνέχεια, συνδυασμένα σε θραύσματα της βαθιάς ιστορικής μνήμης προσώπων και γεγονότων, με αλληγορικές μνήμες από τη ζωή της ηρωίδας της, τον έρωτα, τα διλήμματα (διακονία της τέχνης ή ζωή), θα μπει στη διαδικασία κατασκευής συναρπαστικών φανταστικών αλληλουχιών προσεγγίζοντας, μέσω του Παράδοξου άνδρα, τη Μέλπω –προσωποποιημένη Ψυχή της κρεουργημένης κάποτε λεύκας–, τον εφιάλτη της Χώρας των Φθονερών, που θέλουν να της ξεριζώσουν τα φτερά – αιώνια ερωτήματα που κάθε φορά φαντάζουν καινούργια μπροστά στην ανθρώπινη αγωνία (σ. 121 κ.ε.). Οι περιπέτειες των διαδοχικών μεταβάσεων συγκροτούν το θαυμαστό σκηνικό μιας ασύγχρονης επικής πρόζας, από την εξερεύνηση της «κοσμογονίας του άμορφου» στη θαυμαστική ομορφιά του κόσμου.

Η φαντασία της Ελένης Λαδιά –μέσω των συνειρμικών, υπερβατικών της εικονίσεων– θα διεκδικεί μέχρι τέλους τα δικαιώματά της. Από αυτή τη σκοπιά θεωρώντας το συγκεκριμένο έργο, η όλη σύνθεση –«ποιητική» μιας φιλοσοφικής, αφηγηματικής αυτοβιογραφίας– παραπέμπει και υλοποιεί αλληγορικά τους ελεύθερους συνειρμούς της υπερρεαλιστικής γραφής. Φροϊδική ανασκαφή των ένδον, αισθαντικότητα των παραισθήσεων και ψευδαισθήσεων, η ποιητική τρέλα, η παρα-λογική οργάνωση του ονείρου, η ονειροπόληση, η ασυνέχεια των αφηγηματικών χρόνων, ο ονειρώδης χαρακτήρας των προσώπων – το ποιητικό ψέμα της αλήθειας, εντέλει. «Αγαπημένη φαντασία», θα αναφωνήσει ο Αντρέ Μπρετόν, «αυτό που κυρίως αγαπώ σε σένα είναι που δεν συγχωρείς». Και συνεχίζοντας: «Και μόνη η λέξη ελευθερία είναι που με διεγείρει ακόμη. Τη θεωρώ ικανή να διατηρήσει, αόριστα, τον παλιό ανθρώπινο φανατισμό» (Μανιφέστα του Σουρρεαλισμού). Για την Ελένη Λαδιά, τον φανατισμό της σκέψης, τη βάσανο της πρώτης και έσχατης αγωνίας.

Όλη η αναζήτησή της –που διασχίζει ανακατεμένους χρόνους ανθρώπινης δια-νοούμενης φιλοσοφικής και θρησκευτικής σοφίας–, θα συμβαίνει ωστόσο μέσα σε μια διαπλοκή ονείρων, που έχουν εξοριστεί, θαρρείς, από την αφελή βεβαιότητα των αισθητηριακών τους εμπειριών και ανάγονται, με ασύνειδες πραγματώσεις, στην κοσμοκρατορία του ονείρου, την ασύνορη κατάκτηση της ελευθερίας του νου. Με τα συμβολικά της φτερά στους ώμους –ακόμα κι όταν el ladia22 τσαλακώνονται από τον πανάσχημο, κατακίτρινο άντρα της «σπείρας των Φθονερών»– η συγγραφέας, σ’ αυτό το πανοραμικό, αταβιστικό, διαπολιτισμικό της ταξίδι, ανταποκρίνεται γι’ άλλη μια φορά στην ηθική της μόνιμης διεκδίκησής της: να κατανοήσει. Και να πραΰνει ποιητικά την ανθρώπινη αλήθεια της έσχατης υπαρξιακής αγωνίας, από την Ύβριν της γέννησης μέχρι τη Νέμεση του θανάτου. Για λογαριασμό της δικής της και της δικής μας ψυχής. Της είμαστε ευγνώμονες!