Έλλη Αλεξίου: «Τα διηγήματα, 1923-1983»

Στην εποχή μας, κλασικές μορφές συγγραφέων έχουν σημαίνουσα θέση, όχι μόνο για ερευνητικούς/θεωρητικούς λόγους, αλλά κυρίως γιατί η επανανάγνωση των έργων τους, πέρα από την απόλαυση, αποδεικνύει ότι είναι επίκαιροι. Άλλωστε, τα καλά έργα «συνομιλούν» με όλες τις εποχές. Ο 20ός αιώνας άφησε μια μεγάλη παρακαταθήκη θετικών και αρνητικών αξιών σε όλα τα επίπεδα της ζωής. Η λογοτεχνία σε κάθε περίπτωση, με όλες της τις μορφές, προσπάθησε να ερμηνεύσει φαντασιακά αυτή την πραγματικότητα και να μας προσφέρει το πρόσωπο του αιώνα στο πιο μεστό του περιεχόμενο. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο εντάσσεται και η μεγάλη μορφή της Έλλης Αλεξίου, της δασκάλας, της συγγραφέως, της αγωνίστριας, που 33 χρόνια μετά την αναχώρησή της (1988) παρουσιάζεται στο προσκήνιο των γραμμάτων μας, σε μια ιστορική έκδοση των Εκδόσεων Καστανιώτη, με πρόλογο της καθηγήτριας Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου. Εκατόν πέντε (105) διηγήματα είναι συγκεντρωμένα, για πρώτη φορά, σε μια καλαίσθητη έκδοση, που σε διάστημα εξήντα (60) χρόνων (1923-1983) δημιουργήθηκαν από τη συγγραφέα.

Στον συγκεκριμένο τόμο περιέχονται τα διηγήματα των συλλογών Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή, Υπολείμματα επαγγέλματος, Αναχωρήσεις και μεταλλαγές, Μυστήρια, Προσοχή συνάνθρωποι, Σπονδή, Και υπέρ των ζώντων, Κατερειπωμένα αρχοντικά. Στο τέλος του τόμου, σε Παράρτημα, περιλαμβάνονται κείμενα τριών σημαντικών συγγραφέων του 20ού αιώνα και συγκεκριμένα: η κριτική παρουσίαση του Φώτου Πολίτη, που αναφέρεται στην πρώτη έκδοση της συλλογής Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή, ο πρόλογος του Μάρκου Αυγέρη στη δεύτερη έκδοση της ίδιας συλλογής και, τέλος, η εισαγωγή της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη στην πρώτη έκδοση της συλλογής Σπονδή.

Η Έλλη Αλεξίου ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου. «Το νέο που προσφέρει στο έργο της», θα πει ο Μάρκος Αυγέρης, «είναι ένας ρεαλισμός οξείας ανθρωπιστικής έκφρασης στις σχέσεις των ηρώων της». Χαρακτήρες και υλικό αντλεί από την εμπειρία της και την επαφή με τους μαθητές της. «Καθάριο καταστάλαγμα μιας εικόνας ζωής, που βγήκε από πείρα και συλλογή», θα γράψει ο Φώτος Πολίτης, ενώ ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος θα υπογραμμίσει ότι «η Έλλη Αλεξίου υπήρξε γεννημένη συγγραφέας». Τα θέματα των πρώτων κιόλας έργων της ξεφεύγουν από το ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο άλλων έργων της εποχής. Η αλήθεια παρουσιάζεται ωμή, χωρίς ωραιοποιήσεις. Σε μια συνέντευξή της είχε πει: «Σε όλο μου το έργο στηλιτεύω την αδικία, τις διάφορες μορφές εκμετάλλευσης. Άκουσα να μου καταμαρτυρούν πως είμαι στρατευμένη. Πως υπηρετώ με τα γραπτά μου τις ιδέες μου τις κοινωνικές και την κοσμοθεωρία μου. Λαθεύουν […] Δέχομαι πως είμαι στρατευμένη και μάλιστα με φανατισμό, αλλά στη συνείδησή μου…».

Ο εκτενής πρόλογος της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου αποτελεί μια κριτική προσέγγιση στις ιδεολογικές, ατομικές, κοινωνικές και ιστορικές ορίζουσες του συνολικού έργου –και όχι μόνον των διηγημάτων– της Αλεξίου, κατατοπίζοντας τον αναγνώστη και την αναγνώστρια του τόμου επαρκώς, καθώς μέσα από τα απαραίτητα βιογραφικά στοιχεία της συγγραφέως εμβαθύνει με οξυδέρκεια στο έργο της, υπογραμμίζοντας: «το βιωματικό και αυτοβιογραφικό στοιχείο σε άμεση σύνδεση με κοινωνικά θέματα, εκπαιδευτικά ζητήματα, ιστορικά και πολιτικά γεγονότα που καθόρισαν τη ζωή της, καθώς και τη ζωή πολλών άλλων ανθρώπων, προσδιορίζουν το συγγραφικό της έργο». Αναφέρεται δε στις οκτώ προαναφερόμενες συλλογές και στην αφηγηματική τους φόρμα, που οριοθετείται από τις ίδιες αρχές που όρισαν και τη μυθιστοριογραφία της.

Τα πολυάριθμα και με δεινό αφηγηματικό τρόπο σχεδιασμένα ρεαλιστικά σκηνικά, αρκετά με συμβολικά σημαινόμενα, διεισδύουν σε θέματα και καταστάσεις ζωής που απασχολούν τον άνθρωπο και τις κινήσεις του στην ιστορία.

Ο αναγνώστης διαβάζοντας τα διηγήματα του συγκεκριμένου τόμου δεν μπορεί να μη σταθεί στο διήγημα «Ο Φραντζέσκος», με το οποίο η Αλεξίου πρωτοεμφανίστηκε το 1923 και που αργότερα, το 1931, το συμπεριέλαβε στη συλλογή Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή. Θα έλεγα ότι στο συγκεκριμένο διήγημα, ο μικρός Φραντζέσκος, που δεν αποχωριζόταν το λινό ρούχο που του είχαν δωρίσει, γιατί φοβόταν μην το χάσει, ως ήρωας ενός έπους συγκεντρώνει στους ώμους του μια ολόκληρη γενιά που ζούσε σε τρομακτικά δύσκολες συνθήκες ανέχειας. Συνθήκες που επανεμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια με τις μετακινήσεις μεγάλων μαζών προς την Ευρώπη.

Τα πολυάριθμα και με δεινό αφηγηματικό τρόπο σχεδιασμένα ρεαλιστικά σκηνικά, αρκετά με συμβολικά σημαινόμενα, διεισδύουν σε θέματα και καταστάσεις ζωής που απασχολούν τον άνθρωπο και τις κινήσεις του στην ιστορία. Αποτυπώνεται μια ολοκληρωμένη εικονογραφία προσώπων, ανάμεσα στ’ άλλα του ανάπηρου, ο οποίος με τα πένθη που φορούσε στα δύο του χέρια –είχαν σκοτωθεί τα δυο του αδέρφια– γίνεται αφορμή να αναδυθούν εικόνες του εμφύλιου (διήγημα: «Ιδιορρυθμίες»), του εργαζόμενου που, ενώ είχε μια καλή δουλειά, στη συνέχεια πήρε απαισιόδοξη τροπή η ζωή του («Κοιτάζω τα παράθυρα») ή του ασυνήθιστου ζευγαριού με τις μεταφυσικές αγωνίες, που η ζωή τους κατέληξε να συμβαδίζει με τη μοίρα του εγκαταλελειμμένου πια σπιτιού τους, στο οποίο είχαν επενδύσει ελπίδες («Μεταλλαγές»). Ακόμη, ζωντανεύουν εικόνες του αγώνα των ανταρτών και ημέρες από τα Δεκεμβριανά («Τα παράσημα του Δημητρού»), γίνεται λόγος για τα ανεπίδοτα γράμματα της Αλεξίου προς την αδερφή της Γαλάτεια, ανεπίδοτο γράμμα κι αυτό, όχι χωρίς λόγο («Ανεπίδοτο»), για τα ονειρικά μετεικάσματα της ζωής μιας ηλικιωμένης («Περί έρωτος») και για την άρνηση μιας γυναίκας να δώσει το σπίτι της αντιπαροχή, γιατί μέσα της ξυπνούσε η βασανιστική πλην ιδανική φωνή εικόνων του σπιτιού και προπάντων των δέντρων του κήπου της («Αντιπαροχές»).

Καταληκτικά: Τα αληθινά σπαράγματα του 20ού αιώνα, στα διηγήματα της Αλεξίου, αναδύονται μέσα από την απλότητα της έκφρασης, τον αλληγορικό και συμβολικό τόνο εμβληματικών στιγμών, τον βαθύ και δυναμικό ρεαλισμό του ατόμου που αναζητά αυθεντικές αξίες και που προέρχεται από τη σύνθεση του προσωπικού και του κοινωνικού ως ένα νέο όραμα για τον κόσμο. Κι είναι αυτά στοιχεία που προσδίδουν στο έργο της μέγιστη λογοτεχνική αξία και διαχρονικότητα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Αλεξίου, Έ., Μικρό αφιέρωμα, επιμ. έκδ. Τ. Βολονάκη – Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου, 1979.
Goldmann, L., Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος, μτφρ. Ελένη Βέλτσου – Πέτρος Ρυλμόν, Αθήνα, Πλέθρον, 1979.
el alexiou Williams R., “Realism and the Contemporary Novel”, στο: Williams, R. The Long
Revolution, U.K., Broadview Press, 2001, σ. 300.