Ισίδωρος Ζουργός: «Περί της εαυτού ψυχής»

Το νέο βιβλίο του Ισίδωρου Ζουργού είναι πλασμένο από ψυχή και ύλη, όλα όσα θα περίμενε κανείς να πραγματεύεται σε καιρούς δύσκολους, στους χρόνους των Κομνηνών αυτοκρατόρων. Εδώ, το alter ego του συγγραφέα, που είναι ο Σταυράκιος Κλαδάς, σε ηλικία γήρατος, το 1144 μ.Χ. (6652 από κτίσεως κόσμου, κατά την τότε ορθόδοξη χρονολόγηση), γράφει στην περγαμηνή την ιστορία της ζωής του, κι έτσι μας μεταφέρει μαγικά σε έναν κόσμο γεμάτο ζόφο αλλά και φως. Έτσι όπως θα έπρεπε να γραφεί μια μεσαιωνική ιστορία.

Γνωρίζουμε το εύρος του Ισίδωρου Ζουργού ως συγγραφέα και από τα προηγούμενα έργα του. Τον χαρακτηρίζει πνευματική καλλιέργεια και ευστροφία, έτσι ώστε αποδεικνύεται δεινός χρήστης του λόγου, με γλωσσικό πλούτο και λεξιπλασία εξαιρετικής γοητείας για τον αναγνώστη. Το πολυτιμότερο υλικό που φέρει ένα βιβλίο είναι η γλώσσα του, που μπορεί να μας πείσει, να μας ταξιδέψει. Στην προκειμένη περίπτωση, είναι μεστή, γενναιόδωρη, προσομοιάζουσα με αλλοτινή των ρωμαϊκών χρόνων, γεμάτη λυρισμό αλλά και σκληράδα, λέξεις στέρεες, όμορφες, με τερτίπια ή χωρίς, άνοιγμα ψυχής, καθώς το κείμενο αναπτύσσεται και σε παίρνει μαζί του, με ουσία.

Το βιβλίο, με την αφηγηματική φωνή του Σταυράκιου Κλαδά, είναι μια συνεχής αναδρομή στο παρελθόν. Παρακολουθούμε την ήρεμη ζωή της οικογένειας Κλαδά στο Δορύλαιο με εικόνες, μυρωδιές και ήχους, γνωρίζοντας εξαρχής πως όλα αυτά σε λίγο θα εξαφανιστούν. Ο Σταυράκιος μιλά για την παιδική ηλικία, που του ξυπνά όμορφες μνήμες:

Όταν είσαι παιδί, ο ύπνος μοιάζει με απαγωγή. Έρχεται στα νύχια και σ’ αιφνιδιάζει, σε αρπάζει και σου κλείνει τα μάτια χωρίς δεύτερη κουβέντα, για να σε οδηγήσει σ’ έναν άλλο κόσμο. Εξαιτίας του παρατάς τις σκέψεις σου δίχως να τις αποχαιρετήσεις, όπως και την εικόνα απ’ το ανοιχτό παράθυρο με το φεγγαρόφωτο. Χάνεις το τρίξιμο του κρεβατιού σου, τους ψιθύρους των γονέων σου στο δώμα, τα μάτια της γάτας που περιπολούν στο σκοτάδι. Ο απαγωγέας ύπνος σε φιμώνει κι ύστερα σε παραδίδει, για να σε νανουρίσει το τίποτα· αυτός ο μικρός θάνατος. (σελ. 20)

Η σκληρή πραγματικότητα όμως αιφνιδιάζει την οικογένεια. Οι επιδρομείς θα κάψουν το σπίτι και τα κτήματα, οι γονείς θα θανατωθούν και τα τρία παιδιά της οικογένειας, ο Θεοφύλακτος, ο Ιωάννης και ο μικρός Σταυράκιος, θα πάρουν τον δρόμο της προσφυγιάς. Ο Σταυράκιος, μόλις οχτώ χρονών, δεν έχει καταλάβει ακόμα το μέγεθος της καταστροφής:

Στο τέλος ακολουθούσα εγώ, που δεν ήξερα τι συνέβαινε, που περίμενα ότι τις επόμενες βδομάδες η μάνα θα έβραζε για μας μέσα σε μέλι τα πρώτα κυδώνια της χρονιάς, εγώ που πρόλαβα κι άρπαξα μόνο το καλάμι μου, ένας νάνος βασιλιάς που φεύγει για την εξορία και γυρεύει να πεθάνει με το σκήπτρο στο χέρι. Τώρα, τόσα χρόνια μετά, χαμογελώ καταμεσής στην ερημιά αγναντεύοντας ένα άλλο νερό, αυτό της θάλασσας. Ποιος δεν ανοίγει τα χείλη του μειδιώντας σαν θυμηθεί τον εαυτό του παιδί; (σελ. 23)

Η περιπέτεια της ζωής του ξεκινά εδώ. Ο Σταυράκιος και τα αδέρφια του περιθάλπονται σε ένα μεγαλύτερο χωριό από ένα παράνομο ζευγάρι, τη μοιχαλίδα και αιρετική Μαξιμώ και τον ερωμένο της, Νικόλαο. Όταν θα χάσουν τους προστάτες τους, στην Κωνσταντινούπολη, θα τους βοηθήσει ο ισχυρός φίλος του ζευγαριού, Νικηφόρος Μελισσηνός, για να βρουν στέγη και καταφύγιο. Έτσι, ο μεγάλος αδερφός, ο Θεοφύλακτος, θα καταταγεί στον στρατό, ο μεσαίος, ο Ιωάννης, θα γίνει διάκονος στη Μονή των Οδηγών και ο μικρός Σταυράκιος, δόκιμος μοναχός και αντιγραφέας περγαμηνών στη Μονή Στουδίου: Εκεί όπου γίνονται αντιγραφές αλλά και παρεμβάσεις στα πρωτότυπα κείμενα, έτσι ώστε οι μικρές αυτές αλλαγές να εξυπηρετούν τις θεοκρατικές απόψεις.

Σ’ όλο το εργαστήρι επικρατούσε σιωπή, ακουγόταν μόνο εκείνο το γρατζούνισμα απ’ το ξύσιμο της γραφίδας στην περγαμηνή, με το οποίο περνάνε οι εκλάμψεις του νου και της ψυχής στον κόσμο της γραφής, δηλαδή στην αιωνιότητα.

Το μυθιστόρημα έχει μυρωδιά από άγιο ξύλο, λιβάνι και πόλεμο, ατμόσφαιρα σκοτεινού Μεσαίωνα, κι ελάχιστοι συγγραφείς μπορούν να την αποτυπώσουν τόσο έντεχνα και μαγικά, όπως αποτυπώνεται σε τούτο το βιβλίο.

Η αθωότητα του Σταυράκιου για τη δουλειά που του έχουν αναθέσει εκτρέπεται, όταν τον στέλνουν από τη μονή, ως αντιγραφέα της βιβλιοθήκης του φιλόσοφου και πολιτικού Μιχαήλ Ψελλού. Εκείνος ως δαίμονας θα σπείρει την αμφιβολία στον νεαρό για τη μοναστική ζωή του, μέσα από μια σπάνια αρχαιοελληνική περγαμηνή που του ανατέθηκε να αντιγράψει, το Περί Ωκεανού του Πυθέα, για το ταξίδι του στη μυθική βόρεια Θούλη, τη σκεπασμένη με πάγους άγνωστη ήπειρο. Αυτή η περγαμηνή και τα λόγια του Ψελλού θα γίνουν η αιτία που ο Σταυράκιος θα βρεθεί ακόμα μία φορά πλάνητας στον κόσμο, και ως το τέλος της ζωής του θα είναι έτσι. Παρά τις υψηλές θέσεις που κατακτά ως νοτάριος στην Καστορία και στη Θεσσαλονίκη, την κοινωνική καταξίωση, αλλά και την περιφρόνηση, την αιδώ, τις ερινύες, τον έρωτα, την οικογένεια, τον πλούτο και τη φτώχεια, θα είναι ένας «ακοσμαντάμωτος», διαρκής περιπλανώμενος ψάχνοντας τη δική του Θούλη, τη γνώση του κόσμου:

Όμως το χειρόγραφο του Πυθέα θα τυραννούσε τις νύχτες μου, αφού ονειρευόμουν το μεγάλο ταξίδι στη Θούλη, στη χώρα του λευκού. Έφυγα απ’ τη Στουδίου και από τότε βρήκα κάμποσες φορές τη λευκή ήπειρο, πότε στα χιόνια της Καστορίας και πότε στο αλάτι του Κίτρους. (σελ. 480)

Τελικά, θα διαπιστώσει πως η δική του η Θούλη ήταν γεμάτη περιορισμούς, μονάχα στα τοπικά όρια των χιονιών της Καστορίας και των αλυκών του Κίτρους, αφού δεν κατάφερε ποτέ να ξεφύγει από τον ελλαδικό χώρο, παρά μόνο με τα φτερά της φαντασίας του: Αν δεν είναι η συγγραφή κιβωτός, τι άλλο μπορεί να νικήσει τον χρόνο; Στην αναδρομή της περιπετειώδους και με τεράστιες ανατροπές ζωής του, καθώς θυμάται τις χαρές και τις απώλειές του, συμπεραίνει πως:

Όλος ο αγώνας της ζωής μας είναι πώς θα βρούμε ένα κόσκινο που θα διαχωρίζει τα πρόσκαιρα και τα ευτελή από εκείνα που έχουν πραγματική αξία. (σελ. 668)

Από τα εξαιρετικά σημεία του βιβλίου, ο επιτυχής αναχρονισμός που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας με τους στίχους του μοναχού Τάικου Ριόκαν, έτσι ώστε να δώσει το στίγμα της εμμονής του Σταυράκιου για τη Γρηγορία των ονείρων του και για την αξία όσων έχασε ως τα τώρα, αξία μηδαμινή μπροστά στην ελπίδα. Αφού: Ο κλέφτης φεύγοντας ξέχασε το φεγγάρι στο παράθυρο, ο Σταυράκιος έχει κάτι ακόμα, και αυτό το κάτι θα τον πάει στο επόμενο βήμα. Στην ουσία, ανακαλύπτει ότι:

Η ψυχή μόνο αυτοευνουχίζεται. Δεν υπάρχει ξυράφι σε χέρι αλλουνού, που θα σου κόψει κομμάτι της. Μπορούν να σε εξοργίσουν, να σε βασανίσουν, να σε σκοτώσουν, την ψυχή σου όμως δεν μπορούν να την χαράξουν. (σελ. 327)

Υπάρχουν πολλές και δυνατές στιγμές στην ανάγνωση αυτού του βιβλίου, όπως το κεφάλαιο στο οποίο ο Σταυράκιος ντρέπεται για τις πράξεις του, όταν αναγκάζεται ως νοτάριος να σημειώσει κρυφά την εξομολόγηση του αιρετικού Βασίλειου, και οι ερινύες τον κυνηγούν με τη μορφή των οικείων του που έχουν πεθάνει ως άλλος Οδυσσέας στον Άδη. Είναι διαπίστωσή του λοιπόν ότι: Η λογιοσύνη δε βελτιώνει απαραίτητα και το ήθος (σελ. 352) και τούτο είναι που του δίνει κάθε φορά την ώθηση να πετά όσα έχτισε και να ξεκινά από την αρχή. Απροσδόκητα γεγονότα και ανατροπές που συγκινούν και ξυπνούν έντονα συναισθήματα, συνταιριάζουν με έναν κόσμο άγνωστο σε εμάς, με θέσεις και οφίτσια που ονοματίζονται όπως είναι, σε αντίθεση με τον κόσμο που έχει πλάσει ο ίδιος ο Σταυράκιος και τον ονοματίζει όπως του αρέσει κάθε φορά. Ίσως με την οπτική του ήρωά του, ο συγγραφέας κατάφερε να δώσει τη μορφή της Μούσας του:

Καμιά φορά νομίζω πως εκτός από μένα υπάρχει και κάποιος άλλος, που διηγείται κι αυτός με περισσό θράσος όσα εγώ έζησα. (σελ. 315)

isi zourgos21 Ο αναγνώστης δεν έχει παρά να απολαύσει την κάθε λέξη, εικόνα και έννοια, από την αρχή ως το τέλος, με βασικό ερώτημα πώς θα ήταν τελικά ο χαρακτήρας και η σκέψη του Σταυράκιου αν πρώτα ζώντας μάθαινε και ύστερα κατέγραφε. Το μυθιστόρημα έχει μυρωδιά από άγιο ξύλο, λιβάνι και πόλεμο, ατμόσφαιρα σκοτεινού Μεσαίωνα, κι ελάχιστοι συγγραφείς μπορούν να την αποτυπώσουν τόσο έντεχνα και μαγικά, όπως αποτυπώνεται σε τούτο το βιβλίο.