Λάκης Λαζόπουλος: «Άλλες γυναίκες φοράνε τα φουστάνια σου»

Διάβασα, στην ουσία μελέτησα, ένα βιβλίο, χρονικό πολλών επιπέδων, πολλών ταχυτήτων, πολλών και διαφορετικών αναγνώσεων. Είναι τόσο απλά γραμμένο, τόσο κατανοητό, τόσο ισχυρά αποκαλυπτικό, πολυσήμαντο και πολυδιάστατο κοινωνικά, ηθικά, θρησκευτικά, ανθρωπιστικά. Οπωσδήποτε βιβλίο ανθρωποκεντρικό, γραμμένο με το αίμα της ψυχής και της καρδιάς του δημιουργού του, πρότυπο γνήσιας έκφρασης, εξομολογητικής γραφής πρωτίστως, αλλά έμμεσα, πλην σαφώς, καταγγελτικό. Γράφτηκε, γιατί δεν μπορούσε να μη γραφτεί, όχι μόνο για ψυχική εξιλέωση με την παραδοχή παραλείψεων, λαθών και παθών, αλλά και, κυρίως, γιατί το απαιτούσε μια μεγάλη, πονεμένη, βαθιά πληγωμένη, μοναδική αγάπη, μυστική, αποκλειστική, ένας μεγάλος έρωτας. Μια αγάπη καταλυτική και ακατάλυτη, που έμεινε ζωντανή και δυνατή ακόμα και στα ερείπια μιας ζωής θρυμματισμένης, κατακρεουργημένης, μαγικής ωστόσο, φαντασμαγορικής, λαμπερής, και κάτω από τα ερείπια.

«Η γυναίκα κρατάει κάτι για κείνη, ο άντρας ποτέ…» γράφει ο Λάκης Λαζόπουλος κάπου, σε κάποια σελίδα του βιβλίου του. Συνεχίζοντας τον συλλογισμό του, θα συμπλήρωνα πως η γυναίκα κρατάει πολλά για κείνη, για να μην πω κρατάει τα πάντα, κλείνεται στον εαυτό της και βράζει στο ζουμί της, καταπώς λέει η σοφία του λαού μας. Ναι, τα κρατάει όλα, είτε γιατί υπολογίζει τις συνέπειες, είτε γιατί δεν θέλει να χαλάσει εκείνη κάτι που στα μάτια των άλλων φαίνεται στέρεο. Ή, για πολλούς άλλους λόγους, σημαντικούς ή ασήμαντους, που εκείνη μόνο γνωρίζει, επειδή προτιμάει να μένει κλεισμένη, φυλακισμένη στον εαυτό της, και να μην επιτρέπει σε κανέναν να παραβιάσει τον αποκλειστικά δικό της, εσωτερικευμένο χώρο και χρόνο, τη μυστική κρύπτη των συναισθημάτων της, τον βιωμένο και αποθησαυρισμένο μέσα της κόσμο.

Παρακολουθώντας μέσα από τις γραμμές, τις φράσεις, και διυλίζοντας τις λέξεις, την πορεία μιας οικογενειακής ιστορίας, βλέπεις πώς εξελίσσονται οι ενδοοικογενειακές, οι διαπροσωπικές σχέσεις, μπαίνεις στην ιστορία, γίνεσαι μέτοχος σε μια βιωμένη πραγματικότητα που δεν σε αφορά. Ίσως και να σε αφορά. Ξεχνάς όσα ήξερες ή νόμιζες πως ήξερες, ξεχνάς τα γνωστά πρόσωπα και ζεις μαζί με τους ήρωες της οικογενειακής τραγωδίας τη δική τους πραγματικότητα, στον χρόνο/χώρο τους –μια άλλη αόρατη πραγματικότητα πίσω από την εξωτερικευμένη ή παράλληλα προς εκείνη–, και δεν μπορείς ή αργείς να τις ξεχωρίσεις, αν το καταφέρεις κι αυτό, στο τέλος της τραγωδίας με την κάθαρση, στην οποία καταλήγει κάθε τραγωδία, μικρή ή μεγάλη.

Η τέχνη είναι πάντα επικίνδυνη. Η αληθινή.

Αναρωτιέμαι, ευλόγως ίσως, πέρα από την ανάγκη του συγγραφέα να εξομολογηθεί, να δεχτεί και να παραδεχτεί δημόσια τις παραλείψεις, τα λάθη του, τι αναγκαίο δεν έπραξε και άφησε να καταλήξει σε δράμα μια σχέση που άρχισε με τόση αγάπη, έρωτα και πάθος, να δώσει λόγο κάπου για τα αμαρτήματά του, να χύσει άφθονα δάκρυα εξιλέωσης με την παραδοχή των σφαλμάτων του, να βγάλει τα εσώψυχά του δημόσια· τι, ποια ανάγκη τον έκανε να δώσει τον εαυτό του, την υπόληψή του, το είναι του, βορά σε όσα όρθια όντα θέλουν να γεύονται ωμές σάρκες ανθρώπων. Αφήνω το «γιατί» και συνεχίζω τις σκέψεις και τους προβληματισμούς μου, για να καταλήξω στα συμπεράσματά μου για ένα μυθιστόρημα σπουδή, μαθητεία ζωής και θανάτου, γνωριμία φωτός μέσω του σκότους, ανάτασης και ανάστασης διά της σταύρωσης και του θανάτου, της καθόδου στον Άδη και της ανάστασης, με την πρωταρχική έννοια της νεκρανάστασης.

Πέρα από όλα, πρόκειται για ένα μυθιστόρημα γεμάτο ανθρωπιά, αγάπη, αγωνία και πόνο, πολύ πόνο –καθημερινό, ψυχικό, ηθικό, υπό το βάρος των ευθυνών και των παραλείψεων σε χρόνο άχρονο και πραγματικό, σωματικό καθημερινό πόνο–, ζώντας πλάι και παράλληλα με αγαπημένο σώμα που οδηγείται με μαθηματική ακρίβεια στον θάνατο· ένα ζοφερό παιγνίδι της ζωής με τον θάνατο, ενώ είναι σίγουρο πως στο τέλος νικητής θα βγει ο μαύρος καβαλάρης· ένα πονεμένο παιγνίδι που παίζεται καθημερινά, ερήμην μιας κοινωνίας περισσότερο αρρωστημένης σωματικά, ηθικά και ψυχικά, η οποία προσπαθεί να επιβιώσει τρώγοντας τις σάρκες όσων αποκεφαλίζει, γιατί τους θεωρεί επικίνδυνους. Ιδού ένα χαρακτηριστικό τμήμα:

...Έτσι αγάπησα τη Λωζάνη. Εκεί κοντά σ’ ένα χωριό είχε πάει να ζήσει ο Τσάρλι Τσάπλιν, όταν οι πολιτικές του πεποιθήσεις δεν του επέτρεπαν πια να ζει στην Αμερική. Και χωρίς να μιλάει ο Τσάρλι Τσάπλιν ήταν επικίνδυνος. Η τέχνη είναι πάντα επικίνδυνη. Η αληθινή.

Το ξέρω αυτό από πρώτο χέρι. Ήμουν ήδη καταζητούμενος στη χώρα μου. Τότε έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο. Εκεί στον γυρισμό από τη Γενεύη. Το βιβλίο λεγόταν Πώς ο Σενέκας μου έσωσε τη ζωή.

[…] ούτε ένα δευτερόλεπτο δεν με άφησε η ζωή χωρίς στενοχώρια [...] Πίστεψα ότι, τραβώντας μια γραμμή απομάκρυνσης σιγά σιγά από τη δημοσιότητα θα μπορούσαμε να ηρεμήσουμε όλοι στο σπίτι και λαθεμένα πίστεψα πως θα σταματάγανε και τα πληρωμένα τομάρια να παίζουν το ρόλο που τους είχαν αναθέσει λέγοντας καθημερινά ψέματα από τις τηλεοράσεις. Η απομάκρυνσή μου αυτή έμοιαζε με αδυναμία, όμως εμένα ο Σενέκας μού είχε σώσει τη ζωή. Το βιβλίο που έπαιξε μεγάλο ρόλο στις αποφάσεις μου εκείνη τη στιγμή. [...] Ήξερα το ποιοι, ήξερα το πού, ήξερα το πώς. Ήξερα ποιοι ήταν φίλοι και ποιοι παρίσταναν τους φίλους.

Δεν τα ένιωθα μόνο, τα ήξερα.

Αυτή τη φορά είχαν αποφασίσει να κινηθούν μεθοδικά και μυστικά, να μου αρπάξουν σιγά σιγά από δίπλα τα πάντα και να με οδηγούν σε μια ασφυξία. [...] Ήμουν λοιπόν ένα χαλασμένο παιδί κρυμμένο σαν ωρολογιακή βόμβα σ’ έναν ενήλικα. Από την ώρα που το κατάλαβα αυτό άρχισα να αποσυνδέω την ωρολογιακή βόμβα, γιατί είχα αρχίσει να ακούω πια το τικ τακ από την έκρηξη που γινόταν εντός μου. Αλλά θα συμπαρέσυρε και τους δικούς μου ανθρώπους. [...] Η ζωή είχε αρχίσει να μου αρέσει όντας μακριά απ’ όλα…

Είναι αλήθεια, επιβεβαιωμένη από την ίδια τη ζωή, πως ό,τι μας συμβαίνει, γίνεται για κάποιο σκοπό. Κάποιος δίκης οφθαλμός επιβλέπει τη ζωή μας και οριοθετεί επίσης τη ζωή και τις πράξεις μας. Μέσα σε τούτο το βιβλίο βρήκα απαντήσεις για πολλά ερωτηματικά που βασανίζουν και τη δική μου ζωή. Μέσα σε ποια κοινωνία ζούμε· τι ρόλο παίζουν οι φίλοι μας· αν υπάρχουν αληθινοί φίλοι· ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στο φαίνεσθαι και στο είναι, στην πραγματικότητα και στην ιδεατή, στην ανύπαρκτη πραγματικότητα. Και μπαίνω στο κύριο θέμα, στο πρόβλημα το οποίο απασχολεί τον συγγραφέα στα δύο τρίτα του κειμένου του βιβλίου: στην αρρώστια της Τασούλας, της γυναίκας του, και στη σχέση τους η οποία υφίσταται από τη μια τους κραδασμούς της ίδιας της σχέσης κι από την άλλη δέχεται μια επικίνδυνα καμουφλαρισμένη κοινωνική, θεαματική, θεατρική καταξίωση, αποθέωση, που δεν είναι παρά η κρυμμένη μέσα στο ίδιο το σώμα του υποψήφιου θύματος «ωρολογιακή βόμβα».

Τηρουμένων των αναλογιών, η μαρτυρική ζωή της Τασούλας, αλλά και η δική του συμβίωση με την αρρώστια της Τασούλας –γιατί βρίσκεται διαρκώς στο πλευρό της–, είναι ο χρόνος της εξιλέωσης για τις παραλείψεις, τις αστοχίες, τα λάθη και τα αμαρτήματά του. Η βασανιστική περιπέτεια της Τασούλας, που εξελίσσεται παράλληλα με τις έξωθεν ύπουλες μεθοδεύσεις όχι μόνο δικής του ψυχολογικής ασφυξίας, αλλά και επαγγελματικής και σωματικής εξόντωσής του. Κανείς δεν ξέρει –και σε τι θα ωφελούσε, βέβαια;– τι συμβαίνει όταν σβήνουν τα φώτα της δημοσιότητας, τελειώνει το θέατρο, βγαίνουν οι μάσκες και πέφτει η αυλαία, με ποιο θηρίο έχει να παλέψει ο άνθρωπος αυτός· κανείς δεν υποψιάζεται καν πόσα δάκρυα χύνει, πόσο προσεύχεται για την Τασούλα, ναι, πόσο προσεύχεται για την Τασούλα, για το «κορίτσι» του, πόσο αγωνιά και πόσο υποφέρει μόνος του. Κανείς δεν ξέρει από πόσα επικίνδυνα παιγνίδια, από πόσες παγίδες σώθηκε, πόσο έκλαψε ο «τρίτος εαυτός του» όταν, απομακρυσμένος από τις μεταμφιέσεις, τα κωμικά σκηνικά δρώμενα, ο χωρίς πλέον μάσκα παίκτης, όσο του αναλογεί στο καθημερινό οικογενειακό του δράμα, ανακαλύπτει και έναν «τρίτο εαυτό που αγαπάει μόνο έναν άνθρωπο», την Τασούλα. Η οποία με άνισους όρους παλεύει με το θηρίο, με το λιοντάρι που τρύπωσε στο σώμα της για να την τελειώσει βασανίζοντάς τη με ύπουλους καθημερινούς πόνους και σωματικούς εξευτελισμούς.

Μέσα σε τούτο το βιβλίο βρήκα απαντήσεις για πολλά ερωτηματικά που βασανίζουν και τη δική μου ζωή.

Η Τασούλα, το «κορίτσι», η «Τζοκόντα», ωστόσο, είναι πλέον σύμβολο, δεν είναι μια από τις γυναίκες που βγάζουν προς τα έξω τα προβλήματά τους, που καβγαδίζουν· είναι η ερωτευμένη γυναίκα που κρατάει και γράφει τα πάντα όχι για κείνη, αλλά για να του αποδείξει στο τέλος με τα γράμματά της ότι ήταν πάντα δίπλα του, ο φύλακας άγγελός του, ότι τον αγαπούσε πάντα, ότι παρακολουθούσε και ήξερε τι συνέβαινε γύρω του στον επαγγελματικό του χώρο και τον κοινωνικό περίγυρο. Και συχνά του εφιστούσε την προσοχή, να φυλάγεται.

Η Τασούλα έφυγε, όπως έφυγε, αλλά δεν άφησε περιθώρια για κενό χώρου. Μέσα από τα γράμματα που του έγραφε τον καιρό της απουσίας του, γνώρισε τη γυναίκα, το «κορίτσι» που ερωτεύτηκε, που αγάπησε, που την έκανε γυναίκα του και μητέρα της κόρης του· μέσα από τα γραφόμενά της είδε τι είχε, τι έχασε και τι του απομένει για το υπόλοιπο «της ζωής του ταξείδιον». Συνειδητοποίησε τι σημαίνει «να φοράνε άλλες γυναίκες τα φουστάνια σου», όπως οι φτωχές φυλακισμένες φοράνε τα φουστάνια άλλων γυναικών που τους χαρίζουν. Και είπε: «Και η Τασούλα μου μια ζωή φυλακισμένη ήταν».

Και έβαλε τίτλο στο βιβλίο του Άλλες γυναίκες φοράνε τα φουστάνια σου. Αυτή η περίεργη φράση, που ο συγγραφέας προτίμησε για τίτλο του βιβλίου του, όσο προχωρούσα στη μελέτη δεν έβλεπα τι αντιπροσώπευε για τον ίδιο, τι σήμαινε, ίσαμε που έφτασα στις σελίδες 325 και 354, όπου είχε φυλαγμένη την απάντηση με το γράμμα που του έστειλε μια άγνωστη:

...Φόρεσα τα ρούχα της σκοτωμένης σε τροχαίο αδερφής μου όταν ήμουν δεκαοχτώ χρονών. Δεν είχαμε την πολυτέλεια να τα μοιράσουμε. Φόρεσα ακόμα κι αυτά που φορούσε όταν σκοτώθηκε. Ακόμη τα έχω. […] Τα δικά μου ρούχα όμως άρχισα να τα μοιράζω. [...] Κρατάω μονάχα αυτά που μου κουβεντιάζουν ακόμα. Μετά θα φροντίσω εγώ να φορέσουν άλλες όλα τα φουστάνια μου…

Αυτός ο άνθρωπος μου ήταν πάντα συμπαθής, ανεξάρτητα από το θέατρο. Θέατρο έπαιζε πάντα τη ζωή του, την εσωτερική του ταυτότητα, την εσωτερικευμένη θλίψη του, την ψυχική του υπόσταση, το ανικανοποίητο που κουβαλούσε, τη βαθιά του πίστη στον Θεό, φορώντας μάσκες και ρούχα που δεν του ταίριαζαν. Έβλεπα πίσω από τη μάσκα του προσώπου και τα εμφανισιακά του κάθε φορά μορφώματα, στις μεταμορφώσεις, στους χαρακτήρες που υποδυόταν, έναν άνθρωπο σκιαγμένο, φοβισμένο, που προσπαθούσε να δείξει και να αποδείξει πως είναι άλλος, ένας Πρωτέας γινόταν που αλλάζει και μεταμορφώνεται, γίνεται αυτός που δεν είναι στην πραγματικότητα, για να μπορεί να αντιμετωπίσει μια κοινωνία δυσβάστακτη, που τον ανέβαζε στα ύψη αφήνοντάς τον μετέωρο, μόνο, ώσπου ένα αόρατο χέρι να του δώσει μια σπρωξιά και να γκρεμοτσακιστεί με μια παταγώδη, κάθετη πτώση και να είναι πιο ηχηρό το τελειωτικό χτύπημα.

Έξω από το θέατρο του διαβόλου, χωρίς μάσκα, απογυμνωμένος από όλα, δίνει προφανώς μια τελευταία, θεαματική όμως, παράσταση χωρίς μάσκα, χωρίς καμιά μεταμφίεση, προσφέρει ο ίδιος τον εαυτό του θυσία αντί πολλών, όχι με πλαστά στοιχεία, αλλά με επίσημα υπουργικά και ιατρικά έγγραφα, αποδείξεις της αθωότητάς του για όσα συκοφαντικά τού είχαν προσάψει. Και χωρίς να κρατάει τίποτα κρυφό από τον εαυτό του, γράφει το αποκαλυπτικά καταγγελτικό τούτο βιβλίο, εκθέτει τον εαυτό του γυμνό, εκτός σκηνής, με κατεβασμένη την αυλαία, με τις αιμάσσουσες ακόμα πληγές του, βορά σ’ εκείνους που ήθελαν να τον φάνε ζωντανό, σαν τους λέει εμμέσως, πλην σαφώς: «Θέλατε να με φάτε ζωντανό; Ορίστε, αυτός είμαι, ολόγυμνος μπροστά σας, προσφέρομαι ο ίδιος γυμνός και καταπληγωμένος ως αμνός επί σφαγήν να με σταυρώσετε, να με φάτε ζωντανό με την ησυχία σας, να χορτάσετε την πείνα σας γλείφοντας τα οστά μου, και τη δίψα σας ρουφώντας το αίμα των πληγών μου». Και αυτό είναι το πιο άνισο παιγνίδι με τα «πειναλέα κυνάρια» του καλλιτεχνικού, και όχι μόνο, κατεστημένου.

Κι αν το άγριο πάλεμα με τον καρκίνο τελείωσε, όπως τελείωσε, τίποτα όμως δεν χάθηκε, αφού μέσα από αυτό, παλεύοντας με το ακατανίκητο θηρίο, την αρρώστια, κι ο εχθρός τού πήρε ό,τι πιο πολύ αγάπησε στη ζωή του, την Τασούλα, γνώρισε τον εαυτό του, έφτασε στην αυτογνωσία συνειδητά, έτοιμος για μια καινούρια ζωή από την αρχή.

lak lazopoulos Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ στους εξαιρετικούς πίνακες ζωγραφικής του ίδιου, όπου αποτυπώνεται ο ψυχικός του κόσμος με κυρίαρχο το μαύρο χρώμα, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, και στις φωτογραφίες που επιβεβαιώνουν τις εξομολογήσεις του συγγραφέα και αποκαλύπτουν όμορφες πτυχές και τρυφερές στιγμές της οικογενειακής περιπέτειας. Μία από περιωπής προσέγγιση του φωτογραφικού και του εικαστικού μέρους του βιβλίου, που αποκαλύπτει μια άλλη διάσταση της πραγματικότητας, εξίσου σημαντική, γιατί φωτίζει ιδιαίτερες στιγμές του οικογενειακού βίου, υλικό για μια ποιητική σύνθεση-ύμνο στον έρωτα και την αγάπη· ένα εκτενές δοκίμιο για τη δυναμική της εικόνας και της τέχνης· ή ένα διαφορετικό μυθιστόρημα.