Νοέλ Μπάξερ: «Η επιστροφή της Πηνελόπης»

Η Μικρασιατική Καταστροφή του ’22, τα ερωτηματικά για τα αίτια και τις συνέπειές της, αλλά και οι αναμνήσεις κι οι καημοί για τις «χαμένες πατρίδες» εξακολουθούν να μας συγκινούν κοντά εκατό χρόνια τώρα. Έγιναν αντικείμενο μελέτης, ιστορικής έρευνας, αλλά και πηγή έμπνευσης για μεγάλο αριθμό συγγραφέων. Διηγήματα και μυθιστορήματα, έργα βιωματικά, όπως το Νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη και τα Ματωμένα χώματα της Διδώς Σωτηρίου, είτε προϊόντα μυθοπλασίας όπως Τα παιδιά της Νιόβης του Τάσου Αθανασιάδη, όλα είναι πλεγμένα πάνω στον ίδιο ιστό. Της ιστορικής απώλειας και της νοσταλγίας.

Η επιστροφή της Πηνελόπης, το νέο βιβλίο της Νοέλ Μπάξερ, δεν είναι ένα ακόμα βιβλίο που μιλάει μόνο για «χαμένη πατρίδα». Υπάρχει βέβαια και σε αυτό ένας απόηχος απώλειας και απότομης διακοπής της ροής των πραγμάτων, προχωράει όμως πιο πέρα… Υπαρξιακές ανησυχίες της ηρωίδας και αναπόφευκτα ερωτηματικά που γεννιούνται με την επιστροφή της στην πόλη των προγόνων της συνιστούν τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η πλοκή του μυθιστορήματος.

Στην Επιστροφή της Πηνελόπης, η Ελληνοβρετανίδα Πενέλοπε (Πένι για τους δικούς της) Σάρεϊ επιστρέφει στη Σμύρνη του σήμερα, μια μοντέρνα πόλη χτισμένη πάνω στα ερείπια και τα αποκαΐδια του παρελθόντος. Κάνει το αντίστροφο ταξίδι με τους προγόνους της που έζησαν στην αλλοτινή Σμύρνη και έφυγαν και αυτοί διωγμένοι στην Καταστροφή. Στις αποσκευές της κουβαλάει ένα ημιτελές Ομηρικό Λεξικό, ένα κοχύλι και ένα κλειδί που δεν έχει πόρτα να ανοίξει. Η Πένι όμως δεν είναι ο Οδυσσέας που γυρίζει στην πατρίδα του ούτε η Πηνελόπη που δεν έφυγε ποτέ. Είναι μια γυναίκα που αναζητά.

Τι είναι αυτό που αναζητά η απόγονος Πένι; Μια χαμένη πατρίδα; Μια ταυτότητα; Μέσα από ένα αλλοιωμένο από τον χρόνο και τις ανθρώπινες παρεμβάσεις τοπίο, μέσα από αναπάντεχες συναντήσεις και ακούσματα, μέσα από τις αναμνήσεις των λίγων Φραγκολεβαντίνων που απέμειναν και μιλούν ακόμη, ίσως οι τελευταίοι, τα φραγκοχιώτικα ελληνικά, μέσα από εικόνες που αναβιώνουν ακάλεστες στον νου της και, τέλος, ανακαλύπτοντας έναν ξεχασμένο τάφο ενός μωρού, μακρινού προγόνου που δεν γνώρισε ούτε άκουσε ποτέ γι‘ αυτόν, ιχνηλατεί η Πένι τη ζωή αυτών που έζησαν εκεί και άφησαν ίσως ένα μέρος από την αστρική ύπαρξή τους. Έναν ψίθυρο ομηρικών στίχων που κάποτε απαγγέλθηκαν από έναν ένθερμο ομηριστή, μια πνοή θαλασσινής αύρας στα μαλλιά…

Περπατώντας με οδηγούς έναν παλιό και έναν καινούργιο χάρτη, η Πένι επιστρέφει. Ξαναγυρνάει σε αναμνήσεις και αισθήματα που δεν είναι δικά της, αλλά άλλων που έζησαν εκεί πριν από εκείνη, αναζητώντας όχι μια χαμένη πατρίδα, αλλά θέλοντας στην ουσία μέσα από το παρελθόν των προγόνων της να βρει την ταυτότητά της. Γιατί όπως μας έχει πει και στο πρώτο βιβλίο της, κανείς δεν είναι «Από δρυ παλιά και από πέτρα», όλοι κάτι κουβαλάμε μέσα μας, τις αναμνήσεις, το παρελθόν αυτών που προηγήθηκαν. Θα βρει η Πένι τις απαντήσεις που ζητά; Ίσως. Αυτό όμως που βρίσκει είναι το καινούργιο πάνω στη στάχτη της Μεγάλης Πυρκαγιάς που έχει κατακαθίσει με το πέρασμα των χρόνων, αλλά δεν έχει χαθεί. Αυτό το καινούργιο που είναι όμως και συνέχεια του παλιού είναι και ο εαυτός της κι αυτό είναι τελικά που σηματοδοτεί η επιστροφή της Πηνελόπης στους Φραγκολεβαντίνους Σμυρνιούς καινούργιους φίλους της…

Και επειδή, όπως εγώ πιστεύω, ο χρόνος είναι ενιαίος, είναι φυσικό μέσα στην πορεία τους οι ηρωίδες και οι ήρωες της Νοέλ Μπάξερ να αφουγκράζονται την ηχώ του παρελθόντος στο παρόν.

Έχω παρακολουθήσει την πορεία της Νοέλ Μπάξερ στον χώρο της λογοτεχνίας σχεδόν από τα πρώτα βήματά της. Από το πολυαγαπημένο Από δρυ παλιά και από πέτρα ως το τελευταίο. Eκείνο που έχω θαυμάσει σε όλα είναι η καλλιέπεια του ύφους, το πλάσιμο του μύθου και χαρακτήρων, αληθινών, προσώπων με σάρκα και οστά, αλλά και ένα παιχνίδισμα που θυμίζει κάπως τον μαγικό ρεαλισμό των Λατινοαμερικάνων συγγραφέων. Υπάρχει όμως και κάτι μοναδικά δικό της. Η αναφορά και η ενσωμάτωση στο κείμενο, με τρόπο αριστοτεχνικά φυσικό και αβίαστο, αποσπασμάτων και αναφορών στον Όμηρο ή σε κάποιους αρχαίους τραγικούς. Η Νοέλ Μπάξερ γνωρίζει καλά την αρχαία ελληνική γραμματεία χάρη στις σπουδές της και η αναφορά της αυτή μας θυμίζει, διακριτικά, ότι υπάρχει συνέχεια στον χρόνο, όλα έχουν γίνει και θα ξαναγίνουν.

Άφησα τελευταίο χαρακτηριστικό της γραφής της Νοέλ Μπάξερ, γιατί θέλω να μιλήσω λίγο περισσότερο για αυτό, το «άρωμα» αναζήτησης που διαπερνά όλα της τα βιβλία. Οι ήρωές της, γυναίκες και άντρες, αναζητούν είτε τον προορισμό τους στη ζωή, όπως στο Ακολουθώντας τη γραμμή της θάλασσας, είτε χαμένους οικογενειακούς δεσμούς, στο Τη νύχτα που γύρισε ο χρόνος, είτε τον ίσκιο ενός πατέρα που δεν υπάρχει στο Χνάρι που δεν έσβησε ο χρόνος. Υπάρχει πάντα η «αναζήτηση», με απαραίτητο όμως προσδιοριστικό τον «χρόνο». Η αναζήτηση μέσα στον χρόνο. Και επειδή, όπως εγώ πιστεύω, ο χρόνος είναι ενιαίος, είναι φυσικό μέσα στην πορεία τους οι ηρωίδες και οι ήρωες της Νοέλ Μπάξερ να αφουγκράζονται την ηχώ του παρελθόντος στο παρόν.

Στο τελευταίο βιβλίο της Νοέλ Μπάξερ οι υποψιασμένοι αναγνώστες θα ανακαλέσουν μνήμες από το πρώτο της βιβλίο, Από δρυ παλιά και από πέτρα. Σαν μια παλιά φωτογραφία με ξεθωριασμένα πρόσωπα που προσπαθείς να ταυτοποιήσεις. Στο πρώτο της βιβλίο η συγγραφέας μιλούσε για την Οδύσσεια της Πηνελόπης, γιαγιάς της Πένι, που είχε περάσει στη Σμύρνη ένα μεγάλο μέρος της ζωής της. Τη Σμύρνη πριν από την Καταστροφή του ’22. Μια ετερόκλητη κοινωνία, Ελλήνων, Φραγκολεβαντίνων, Αρμενίων, Εβραίων και Τούρκων. Ένα χωνευτήρι λαών και πολιτισμών. Μια πόλη που στους δρόμους και στις γειτονιές της άκουγες όλες τις γλώσσες με κυρίαρχη την ελληνική, ενώ από τα σπίτια έβγαιναν οι ίδιες λαχταριστές μυρωδιές φαγητών μαγειρεμένων από τις φημισμένες Σμυρνιές νοικοκυρές. Η επιστροφή της Πηνελόπης όμως, μη γελαστείτε, δεν είναι συνέχεια του βιβλίου αυτού. Τα δύο βιβλία είναι αυθύπαρκτα και διαβάζονται αυτοτελώς.

Η επιστροφή της Πηνελόπης μού χάρισε διαβάζοντάς το ώρες πνευματικής απόλαυσης. Ένα ακόμα βιβλίο της Νοέλ Μπάξερ no baxer γραμμένο με την τρυφερή αλλά και ρωμαλέα πένα της, με ήρωες και ηρωίδες που ζωντανεύουν στις σελίδες της. Μαζί με την Πένι επιστρέφει κι ο αναγνώστης και αναζητά απαντήσεις. Τι συνέβη το 1922 και γιατί, καθώς και για ποιους λόγους η καμένη Σμύρνη έγινε αμέσως θρύλος κι εκατό χρόνια μετά παραμένει. Ποιο είναι το κληροδότημα που άφησε σε μας τους νεότερους; Η επιστροφή της Πηνελόπης: Ένα βιβλίο πολλαπλών αναγνώσεων και συγκινήσεων. Το συνιστώ ολόθερμα.