Ούρσουλα Φωσκόλου: «Η Παναγία των εντόμων»

Μετά το βραβευμένο Κήτος (2016), το έργο της Ούρσουλας Φωσκόλου σε μορφή νουβέλας, Η Παναγία των εντόμων (2020), έρχεται να συνεχίσει την ξενάγησή μας στον κόσμο και τον ψυχισμό αλλόκοτων πλασμάτων που αντιστέκονται στις κατηγοριοποιήσεις και υπογραμμίζουν το πλήθος της ανθρώπινης εμπειρίας. Η Παναγία της Φωσκόλου έρχεται να προστατεύσει τα έντομα, δηλαδή όλα εκείνα τα πλάσματα που αποτελούνται από «μιαν ενδιάμεσον ύλη».

Δύο άνθρωποι φαινομενικά ανόμοιοι μεταξύ τους κινούνται παράλληλα και μας θυμίζουν πως αγαπάμε λίγο, πολύ, παθιασμένα. Άλλωστε, κάποιες φορές είμαστε τρελοί από έρωτα. Ο έρωτας άπτεται της τρέλας. Το μαθαίνουμε από τους ψυχωτικούς. Το βλέπουμε στον νεαρό άντρα, τον έναν από τους δύο χαρακτήρες της νουβέλας. Έχοντας πλήρως εξιδανικεύσει τον παιδικό του έρωτα, ο νεαρός άντρας αποδίδει στην Αλίκη, τον έρωτά του, την υψηλότατη θέση ιδανικού εγώ. Ο νεαρός άντρας ταυτίζει την αγαπημένη του Αλίκη με το πρόσωπο της Παναγίας και εκπληρώνει τον έρωτά του τη στιγμή που λέει: «άλλη Παναγία για μένα δεν υπάρχει παρά μόνο η Αλίκη» (σελ. 37). Αν ο έρωτάς του έχει θέση ιδανικού εγώ, τότε ο νεαρός αφηγητής με ναρκισσιστικό τρόπο τίθεται στη θέση του Θεού και έχει εξασφαλίσει στο μυαλό του την επιθυμία της Παναγίας του. Η Παναγία δεν μπορεί παρά να είναι η πιστή και αγαπημένη δούλη του Θεού. Το θρησκευτικό περιβάλλον, στο οποίο μεγαλώνει ο αφηγητής, έχει προσφέρει το κατάλληλο πλαίσιο γυναικείας υποταγής. «Πίσω από την τράπεζα, δίπλα ακριβώς στο αρτοφόριο, υψωνόταν μια γυναικεία μορφή, ένα αφαιρετικό γλυπτό από μπρούντζο, με μια λατινική επιγραφή στο κάτω μέρος: “Ecce ancilla domini” – “Ιδού η δούλη Κυρίου”» (σελ. 29).

Το αίτιο της επιθυμίας του νεαρού αφηγητή βρίσκεται κυριολεκτικά στο τσεπάκι του, για να θυμηθούμε τον Ζακ Λακάν όταν εξηγεί πως για το ψυχωτικό υποκείμενο το αντικείμενο αίτιο της επιθυμίας του δεν έχει εξαχθεί. Ο αφηγητής, δίχως όνομα, μένει ανώνυμος καθώς με κανέναν δεν διαλέγεται. Θεός ο ίδιος, με την Παναγία στην τσέπη του, έτοιμη προς απόλαυση. Τα λόγια της Εκάτης, μιας σερβιτόρας σ’ ένα μπαρ, είναι προφητικά, όπως το όνομά της προστάζει, για την έκβαση της ιστορίας: «Καλή σας απόλαυση». «Ένας μικρός αμμόλοφος κονιορτοποιημένων ηρεμιστικών σχηματίστηκε γρήγορα στο βάθος της τσέπης μου» (σελ. 64), παραδέχεται ο ανώνυμος άνδρας και ο δρόμος ανοίγει στους αναγνώστες, ώστε να βαδίσουν στη ζώνη της φρίκης και του ιλίγγου που εμπεριέχει η απόλαυση. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως η συγγραφέας, αναλαμβάνοντας την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ανιχνεύει και τελικά εντοπίζει ως έμπειρη ανατόμος των ψυχικών διαθέσεων τη συναίνεση του υποκειμένου στην τρέλα. «Είχα μόλις βάλει στο στόμα μου το χάπι, όταν […] Έφτυσα το λευκό δισκίο στη χαρτοπετσέτα» (σελ. 63).

Ο έρωτας άπτεται της τρέλας. Το μαθαίνουμε από τους ψυχωτικούς.

Όλη η νουβέλα αφορά τον έρωτα. Και ο έρωτας είναι γένους θηλυκού. Είναι ξεκάθαρο στην παράλληλη ιστορία, η οποία εκτυλίσσεται ταυτόχρονα, αν και μάλλον στο περιθώριο, και στην οποία παρακολουθούμε τον ανεκπλήρωτο έρωτα της Σοφίας για την Αρετή. Τι επιλογή ονομάτων αλήθεια! Η Σοφία, μη αντέχοντας τη φρίκη της απόλαυσης, θα αρκεστεί στις φαντασιώσεις της. Αν ο νεαρός άνδρας καταβροχθίζει την Αλίκη, η Σοφία δεν τολμάει ούτε να μιλήσει στην Αρετή. Ψυχικά δειλή, η Σοφία συναινεί στην πιθανή κατάθλιψη. Σοφή απόφαση, αν θέλει η Σοφία να διατηρήσει το αντικείμενο της επιθυμίας της σε μια αγεφύρωτη και ασφαλή απόσταση. Άλλωστε, από μικρή είχε μάθει να απολαμβάνει μόνη. Η δική της Παναγία είχε πρόσωπο πλατύ και φωτεινό και τα μάτια της ήταν σκούρα και λαμπερά, δεν ήταν δούλη Κυρίου και στέκει απέναντί της όλη της τη ζωή να της θυμίζει την επιθυμία της. Στη ζωή της γνωρίζει πως η Παναγία της της εξασφαλίζει πρόσβαση στην απόλαυση, καθώς θα μπορεί πάντα να μεταμορφώνει το ροζάριο με το φιλντισένιο κορδόνι στα μαλλιά της Αρετής. Η Αρετή παραμένει ενάρετη, «ισιώνει τη φούστα της και κάθεται στο γραφείο της εισόδου» (σελ. 96). Η συγγραφέας μάς δείχνει με μαεστρία πως, τελικά, οι άνθρωποι υποφέρουν με πολλούς τρόπους. Βασικά φαίνεται πως υποφέρουμε με τόσους τρόπους, όσοι είναι και οι τρόποι που απολαμβάνουμε.

Η ανάγνωση της νουβέλας της Φωσκόλου είναι μια αναγνωστική εμπειρία που αφήνει την αναγνώστρια με ενεργοποιημένες όλες τις αισθήσεις. Από την αρχή της αφήγησης στο κατώφλι του μουσείου our foskolou μέχρι το τέλος της ιστορίας, η συγγραφέας μάς καλεί να νιώσουμε την υλικότητα και άρα τη φθαρτότητα, την ανικανότητα και την αδυναμία μας και να αναπέμψουμε επιτέλους μια παρακλητική προσευχή στη δική μας Μητέρα.