Ισμήνη Καπάνταη: «Το βρωμερόν ύδωρ της λήθης»

Η Ισμήνη Καπάνταη είναι μια πεπειραμένη, συνεπής, ώριμη και κατασταλαγμένη συγγραφέας, η οποία δεν χρειάζεται –σκέφτομαι– τη δική μας διαμεσολάβηση προκειμένου να φτάσει μέχρι εκεί που πρέπει, παρ’ όλα αυτά την επιχειρούμε με μοναδικό στόχο την ανάδειξη ενός έργου (με συμβολικό τίτλο) που έρχεται να υποστηρίξει μια εποχή αμέσως μετά την απελευθέρωση από τον Τούρκο δυνάστη, η οποία και έχει τεράστιο ενδιαφέρον. Θα έλεγα μάλιστα (αν μου επιτρέπεται) πως δεν αποτελεί απλώς ιστορικό μυθιστόρημα, καθαρά, αλλά μάλλον –αν μάλιστα διέθετε κάποιες σελίδες παραπάνω– μυθιστόρημα εποχής. Γιατί περιδιαβάζοντάς το μεταφερόμαστε σε εκείνη την περίοδο, όπου όλοι, ιδίως οι έχοντες, λειτουργούσαν ως μικροί κυβερνήτες, ως άρχοντες, ως αφέντες, σχεδόν ως βουλευτές, σε ένα κράτος (ο Θεός να το κάνει) που δημιουργήθηκε λίγα χρόνια πριν. Η Καπάνταη, γνωρίζοντας την ιστορική παράμετρο από τα τόσα βιβλία που έχει γράψει έως τώρα και καθοδηγούμενη από μια σειρά αναγνώσματα, τα οποία λειτουργούν ως πυλώνες σε ό,τι κάνει, μας προκαλεί και μας προτρέπει να πάμε έστω και νοερά στα χρόνια εκείνα, τα οποία, παρότι στην πραγματικότητα ήταν πολύ ταραγμένα, στο μυθιστόρημα καλμάρουν, γίνονται πιο οικεία, αφορούν μια οικογένεια η οποία διέρχεται τον βίο της με ελάχιστες επιρροές από τους γύρω, έτσι έχει εντελώς δικά της προβλήματα να λύσει, όχι ίσως τραγικά ή δραματικά, παραμένουν πάντως αρκετά σοβαρά, καθώς δεν επιδέχονται μία και μόνη λύση, και αυτό λόγω της τεράστιας πολυπλοκότητάς τους.

Έχουμε, λοιπόν, πριν από όλους τον Άρχοντα, τον Αφέντη, τον γιο του και τη γυναίκα του την Ελένη με τα τέσσερα παιδιά τους, όλα θηλυκά, τον Γιώργη, τον άλλο του γιο, που κλέβει την Αρετή από τον κυρ Ασημάκη, τον επιστάτη και πέφτουν νεκροί από ληστές, αφήνοντας ένα μωρό, τον Νικόλα, τον οποίο θα υιοθετήσει η Πανωραία, αδερφή της Αρετής, και θα αναγνωρίσει ο Οδυσσέας ο Κάμπασης, η Πανωραία θα παντρευτεί σε λευκό γάμο τον Ασημάκη, θα χωρίσει και θα μπει στο αρχοντικό στην αρχή ως φιλοξενούμενη και στη συνέχεια ως αγαπητικιά του άρχοντα, έχοντας πάντα τα μάτια της στον Νικόλα, ενώ με μια πραγματικά έξυπνη αλληγορία, η οποία ερμηνεύει ό,τι έμεινε αναπάντητο στο πρώτο μέρος, η συγγραφέας Καπάνταη, στο δεύτερο μέρος, το φανερώνει και το επισημοποιεί, με τρόπο άκρως δίκαιο, τόσο για τους νέους της ήρωες –τον Περικλή και τη Φιορίνα με τα δυο τους αγόρια– όσο και για όλους τους υπόλοιπους, που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο έχουν μια μικρή η μεγαλύτερη παρουσία. Στο δεύτερο μέρος, η Καπάνταη βάζει τις δυνάμεις της για να αποκαλύψει τη διαφορετικότητα του νεοσύστατου έθνους, την οποία και εκπροσωπεί ο νεαρός Νικόλας, ο οποίος ψάχνει βιβλία προοδευτικά για να διαβάσει, να μορφωθεί, να υπηρετήσει τον τόπο, ερχόμενος έτσι πιο κοντά στη Φιορίνα, κάνοντας τον άντρα της πραγματικά ζηλότυπο, χωρίς να έχει και απόλυτο άδικο. Προσωπικά νομίζω πως η πρωταγωνίστρια του βιβλίου είναι η Πανωραία – παρότι ιδίως στο τελευταίο κομμάτι είναι σχεδόν απούσα, είναι εκείνη που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μοιραία, που δεκαπέντε χρονών και κάτι δέχτηκε να παντρευτεί και να υιοθετήσει ένα παιδί που ήταν της αδερφής της και να το μεγαλώσει με όσο το δυνατόν ηθικότερες αρχές. Όλοι οι ήρωες βέβαια έχουν τις γωνίες τους, έχουν το μυθιστορηματικό τους σασπένς, έχουν τα καλά και τα κακά τους, είναι αποδεκτοί, αλλά παράλληλα και εν τέλει πολλοί από αυτούς απογοητευτικοί.

Γινόμαστε ένα μαζί του, το συζητάμε, το κριτικάρουμε, το αναλύουμε, το κοινοποιούμε, για να νιώσουν και άλλοι αναγνώστες ό,τι αισθανθήκαμε και εμείς σε μια δημιουργική εμμονή, η οποία λειτουργεί με αρχή, μέση και τέλος.

Η συγγραφέας Ισμήνη Καπάνταη, η οποία υποθέτει πως το βιβλίο Ελληνική Νομαρχία γράφτηκε από τον Ιωάννη Κωλέττη, η οποία συνομιλεί με τον Καποδίστρια, τον Κοραή, τον Σολωμό και γιατί όχι τον Σεφέρη, η οποία γνωρίζει την εποχή περισσότερο από πολλούς άλλους συναδέλφους της, οι οποίοι αρέσκονται είτε σε πολυλογίες είτε σε σκάνδαλα ερωτικά, η οποία γράφει βάσει δεδομένων ιστορικών και όχι μόνο φανταστικών ή άλλων επιδερμικών, είναι μια δημιουργός συναρπαστική, που με το πέρασμα τόσων χρόνων μπορεί πλέον (ως συνέχεια του προηγούμενου έργου της) να καταθέτει ατμοσφαιρικά και υφολογικά, γλωσσικά και εκφραστικά, κυριολεκτικώς αριστουργήματα, βιβλία αληθινά αξιοπρόσεκτα, μια ποιοτική νότα σε αυτό το χάος των εκδόσεων ιστορικών πονημάτων, που καλύπτουν μεγάλο μέρος στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Η συγγραφέας Ισμήνη Καπάνταη βάζοντάς μας έστω και χωρίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες –οι οποίες δεν ξέρω κιόλας αν χρειάζονται–, χωρίς ιδιάζουσες συνισταμένες προκλητικής ή βίαιης συμπεριφοράς, χωρίς οριακές καταστάσεις ή εξόδιες τραγικότητες, αλλά πάντα με συμπυκνωμένη γνώση στα άδυτα του μετατουρκικού κράτους –από τη μεριά μιας βαθύπλουτης οικογένειας–, ουσιαστικά παίζοντας το παιχνίδι της παραμυθιακής παραμέτρου, κεντά με τρόπο άκρως σαγηνευτικό μια ιστορία χωρίς απόσταση ασφαλείας, και τελικώς μας πείθει σε ό,τι κάνει, περισσότερο λόγω του γεγονότος ότι εκείνο που περιγράφει είναι παράλληλα γέννημα του μυαλού και ρεαλιστική εκδοχή, μύθος αλλά και πραγματικότητα, ιδιοφυής σύλληψη και νομοτελειακή παράθεση.

Συχνά, εμείς που ασκούμε δημόσιο και κριτικό λόγο, δεχόμαστε την ερώτηση τι βάζουμε ως προτεραιότητα για να δείξουμε στο κοινό: συγγραφέας ή βιβλίο; Η απάντηση βέβαια είναι δεδομένη: βιβλίο. Εδώ όμως, στην περίπτωση της Ισμήνης Καπάνταη, έχουμε διττή απάντηση (αυτό ισχύει και για άλλους πεζογράφους, δεν είναι η μόνη): και άνθρωπος και βιβλίο. Γιατί πράγματι, το ήθος, η αξιοπρέπεια, η ευγένεια, η αρετή που χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη δημιουργό δεν μπορούν να μείνουν απ’ έξω, σε μια στιγμή μάλιστα που η ίδια έχει ξεπεράσει τα ογδόντα της χρόνια, άρα πέρα όλων των άλλων, πρέπει να της πιστώνουμε ό,τι θετικό έχει κάνει, με απόλυτο σεβασμό. Και επειδή τα έτη περνάνε και όλοι μας, χωρίς σειρά, χωρίς να περιμένουμε στο ταμείο, θα αφήσουμε κάποτε τον κόσμο ετούτο, το σίγουρο είναι πως δεξιοτέχνες της γραφής του ύψους της Καπάνταη όχι απλώς είναι μετρημένοι στα δάχτυλα, αλλά πολύ περισσότερο στέκονται στο ύψος τους, διαχέουν την ηθική τους παρόρμηση στους νεότερους και τους συμπαρασύρουν σε ό,τι ο καθένας από αυτούς θεωρεί, γενικά αλλά και ειδικά, καλό.

Κλείνοντας, θα ήθελα να προσθέσω πως έχοντας διαβάσει μεγάλο μέρος του πλούσιου έργου της Ισμήνης Καπάνταη, μπορώ αβίαστα να πω ότι το Βρωμερόν ύδωρ της λήθης είναι μία από τις καλύτερες πτυχές του. Όχι τόσο ikap θεματολογικά (πράγμα για το οποίο έχω προσωπική άποψη συγκροτημένη), όχι τόσο από πλευράς τεχνικής (η οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ), όχι τόσο από τη μεριά της γλώσσας και της έκφρασης (που κυριολεκτικώς εκπλήσσουν), όσο για το βάρος της ηθικής που ενυπάρχει στο κείμενο, το οποίο, απαλλαγμένο πρώτα απ’ όλα από κάθε ερωτικού περιεχομένου εικόνα, από κάθε ερωτικής φύσης υπόσχεση, από κάθε σεξουαλικού πλάνου ελευθερία, αληθινά είναι πολύτιμο πετράδι, κερδίζει την εμπιστοσύνη και την αγάπη μας, την αποδοχή και την ταύτιση, την επάρκεια και το συναίσθημα. Γινόμαστε ένα μαζί του, το συζητάμε, το κριτικάρουμε, το αναλύουμε, το κοινοποιούμε, για να νιώσουν και άλλοι αναγνώστες ό,τι αισθανθήκαμε και εμείς σε μια δημιουργική εμμονή, η οποία λειτουργεί με αρχή, μέση και τέλος.