Μαίρη Κόντζογλου: «Σκουριά και χρυσάφι» (διλογία)
«Μέσα στον ύπνο που ύπουλα είχε έρθει και με βύθισε σε μαύρα νερά, η φωνή της μάνας σαν νανούρισμα μας προέτρεπε να είμαστε διπλά περήφανοι για τον πατέρα μας και να διηγηθούμε την ιστορία του στα παιδιά και στα εγγόνια μας, να μην ξεχνούσαν ποτέ τον Αγγελή από τα Ψαρά…»
Τα Ψαρά και η θυσία των ντόπιων αγωνιστών στο γενοβέζικο Κάστρο αποτελούν τον πρώτο χώρο δράσης της νέας μυθιστορηματικής διλογίας της Μαίρης Κόντζογλου υπό τον γενικό τίτλο «Σκουριά και χρυσάφι», που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.
Στο πρώτο μέρος, Νεγρεπόντε, παρακολουθούμε τη σωτηρία ενός νέου, του Αγγελή, του γιου της χήρας Μαρώς από τα Ψαρά, μετά τον αδόκητο ξεριζωμό που επέφερε η σφαγή των κατοίκων του νησιού από τους Τούρκους. Ο αναγνώστης γίνεται μάρτυρας της οδύνης και της ψυχικής καταρράκωσης του ήρωα μέχρι την τελική του εγκατάσταση στη Χαλκίδα. Ο Αγγελής καταφέρνει να βγει νικητής κουβαλώντας, βέβαια, το ψυχικό άχθος που έχει σκοτεινιάσει τον ορίζοντά του. Θα μπορέσει όμως να ορθοποδήσει και να σταθεί ξανά γερά. Κι αν ο πρώτος γάμος ήταν μονόδρομος για να στηριχτεί οικονομικά και να αποκτήσει εντοπιότητα, ο δεύτερος δίπλα στην Τερέζα θα ’ναι το καταφύγιο, η ευτυχία που στερήθηκε για πολλά χρόνια.
Η πολυπληθής οικογένεια, λοιπόν, του Αγγελή Βαμβακά αναπτύσσεται μέσα στη φωτιά των δεκαετιών του 19ου αιώνα. Ο αιώνας της απελευθέρωσης για την Ελλάδα, του νεοσύστατου Ελληνικού Βασιλείου. Επίσης, της ανασυγκρότησης της εθνικής ταυτότητας, των πολιτικών αναταραχών και παθών, των απελευθερωτικών κινημάτων, της δημιουργίας της αστικής τάξης. Μέσα σε έναν ασταθή μεν, αλλά γεμάτο ευκαιρίες για ριψοκίνδυνους ανθρώπους, κόσμο, θα ξεπροβάλουν και οι επιθυμίες του πολυτάλαντου και φιλόδοξου γιου του Αγγελή, του Αντώνη, που με σύμμαχο την ετεροθαλή αδερφή του Αυγουστίνα και με αφορμή μια υπόσχεση στον πατέρα του, θα προσπαθήσει να δρέψει ό,τι προσφέρουν οι νέες συγκυρίες που δημιουργούνται. Η απόφασή του να γίνει μέτοχος σε ένα μεγαλομπακάλικο του Πειραιά είναι μόνο η αρχή για την αλλαγή της μοίρας όλης της οικογένειας Βαμβακά. Με τη βασιλική βοήθεια, μέσω ενός δανείου που χορηγείται στην αγαπημένη Δεσποινίδα των Τιμών της Βασίλισσας Αμαλίας, στην Αυγουστίνα, θα μπορέσει να ξεκινήσει να επενδύει αρχικά σε γη, μετέπειτα στην επίτευξη του ιερού σκοπού. Στη δημιουργία του καλύτερου ποτού στον κόσμο.
Στο δεύτερο μέρος, Πόρτο Λεόνε, τα σχέδια του Αντώνη, που πλέον περνά στο προσκήνιο, χρήζουν παροχής πολλών επιπλέον βοηθειών για να ευοδωθούν, αλλά κυρίως χρειάζονται τη συνδρομή των μοιρών. Κι αυτές απλόχερα χαράζουν μια πορεία δαιδαλώδη με πολλές όμως ανατροπές, που μοιραία κάποια στιγμή αποκόπτει η Άτροπος. Δίπλα στους Βαυαρούς αξιωματούχους, τους φιλόδοξους πολιτικούς, τους πλούσιους Φαναριώτες, τους ακριβοθώρητους εφοπλιστές και εμπόρους, τους τυχοδιώκτες του πλούτου, κάνουν αισθητή την παρουσία τους άνθρωποι απλοί ή ιδεολόγοι, ακόμη και ποιητές, επιστήμονες και αρνητές της εξουσίας. Μέσα σε αυτόν τον παράταιρο συρφετό, την αέναη πάλη ύλης-πνεύματος, τα παιδιά του Αγγελή Βαμβακά θα δώσουν τις εσωτερικές τους μάχες ορμώμενα είτε από φιλοδοξίες είτε από κάθε μορφής σκιρτήματα, τα οποία πολλές φορές γίνονται όχημα για την επίτευξη των πρώτων. Το Ποτό θα φτιαχτεί, οι αγορές θα ανοίξουν, η οικογένεια θα πλουτίσει, η κατάκτηση θα ξεκινήσει… όμως πολλά θα χαθούν, κι όχι μόνο υλικά, κι ο αναγνώστης θα κληθεί μέσα από ένα πολυσέλιδο μωσαϊκό μυθιστορηματικής αφήγησης να προβληματιστεί πάνω στο δίπολο του δούναι και λαβείν. Συχνό μοτίβο σε έναν έμπειρο αναγνώστη της Κόντζογλου.
Η σύζευξη μύθου και ιστορίας παρέχεται σε ισόποσες δόσεις δημιουργώντας ένα άρτιο αποτέλεσμα.
Η Μαίρη Κόντζογλου είναι συγγραφέας πολυσέλιδων βιβλίων που προσιδιάζουν, κατά μια έννοια, στο πάλαι ποτέ μυθιστόρημα-ποταμός, ένα είδος που αν δε γνωρίζεις τις ακριβείς δοσολογίες του, τις υφάλμυρες παραδοχές του, μπορεί να σε κατατροπώσει και να άρει κάθε σημείο λογοτεχνικής συνέπειας που υπάρχει στο κείμενο. Όμως, ανάμεσα στα ακατάσχετα φληναφήματα που οδηγούν σε πλατειασμούς και στην ευρηματική φλέβα μυθιστοριογράφου που αναπλάθει με περισσή φροντίδα την ιστορία ανθρώπων μιας εποχής, υπάρχει μεγάλη διαφορά. Σε ένα λογοτεχνικό παρόν, όπως το δικό μας, που τα πολυσέλιδα μυθιστορήματα κυριαρχούν κοπιάροντας, ανεπιτυχώς τις περισσότερες φορές, με μανία το πνεύμα / την αύρα γραφής της γενιάς του ’30, είναι παρήγορο να διαβάζει κανείς ένα μυθιστόρημα περίπου 1.200 σελίδων, όπως αυτό, που εκτός από την αμείωτη προσοχή που σου δημιουργεί, επιθυμείς να σημειώνεις παράλληλα σκέψεις, φράσεις, ιδέες ικανοποιώντας πολλαχώς την αναγνωστική σου περιέργεια. Αν κάνω αυτή την παρέμβαση, είναι διότι η συνήθης τακτική της κριτικής είναι να τσουβαλιάζει βιβλία σε κοινό σάκο.
Μεθοδικά κι αθόρυβα γίνεται η παρουσίαση της γέννησης της αστικής τάξης στην Ελλάδα. Χωρίς φιοριτούρες και με περισσή φροντίδα στον συγγραφικό στόχο, τα ιστορικά γεγονότα κάποιες φορές περνούν επιφανειακά από τις ζωές των ηρώων, ενώ άλλοτε κλυδωνίζουν την πορεία τους χωρίς όμως να φαντάζουν παράταιρα της μυθιστορικής ροής. Η σύζευξη μύθου και ιστορίας παρέχεται σε ισόποσες δόσεις δημιουργώντας ένα άρτιο αποτέλεσμα.
Τα δύο βιβλία ακολουθούν διαφορετικές διαδρομές. Έχουμε δηλαδή μια ενιαία ιστορία σε δύο εκφάνσεις της. Η πρώτη, της συντριβής και της οικοδόμησης. Η δεύτερη, της δημιουργίας και της κατάκτησης. Οι δυο αυτοί αναβαθμοί αποκτούν πορεία παράλληλη με αυτήν της χώρας.
Η εξιστόρηση των γεγονότων παρουσιάζεται διττά. Ο ετεροδιηγητικός αφηγητής, ο αφηγητής-Θεός που γνωρίζει κάθε σκέψη των ηρώων (μηδενική εστίαση), μοιράζεται εναλλάξ την ανάπλαση της ιστορίας με τον ομοδιηγητικό, που σε αυτή την περίπτωση είναι ο πρωταγωνιστής του έργου, ο Αντώνης, μέσα από τη σιγουριά που του χαρίζει το μέλλον. Έτσι δημιουργούνται αναχρονίες με τις συνεχείς αναδρομές της ενδοδιηγητικής αφήγησης του Αντώνη, οι οποίες εξάπτουν την αγωνία του αναγνώστη. Κάποιες στιγμές το υπερβατικό στοιχείο κάνει την εμφάνισή του στις σελίδες του βιβλίου, αποτελώντας μια ευχάριστη λογοτεχνική ανάσα ως ανάσχεση μιας ξεκάθαρης αφηγηματικής ροής. Τέλος, η συγγραφέας επιταχύνει ή επιβραδύνει τον χρόνο της αφήγησης δίνοντας βάση στα γεγονότα που την ενδιαφέρουν. Κλείνοντας θα σταθώ σε ένα σημείο ακόμα, αυτό της επαναληπτικής αφήγησης κάποιων κομβικών γεγονότων της μυθιστορίας, που εξυφαίνει τις μύχιες διαθέσεις των ηρώων δίπλα στην κατάθεση του παντογνώστη αφηγητή.
Θέματα όπως οι οικογενειακές στιγμές μιας άλλης εποχής με την επιβίωση να είναι σταθερό ζητούμενο, οι αδιέξοδες ερωτικές σχέσεις ή οι επιβεβλημένοι γάμοι, τα ριψοκίνδυνα και μεγαλόπνοα σχέδια, τα ψυχολογικά αδιέξοδα, οι βίαιες αλλαγές λόγω αστάθμητων παραγόντων, διατρέχουν τις σελίδες της διλογίας. Παράλληλα, εγείρονται ερωτήματα αναφορικά με τη θέση της γυναίκας και την αντιμετώπισή της από το άλλο ή όμοιο φύλο.
Οι ανθρώπινες σχέσεις στο μυθιστόρημα λαμβάνουν ποικίλες παραμέτρους. Υπάρχουν χαρακτήρες που συχνά εναλλάσσουν τις αντιδράσεις τους κινούμενοι από ερωτικά ένστικτα, πολιτικό αμοραλισμό, αγνό πατριωτισμό κ.ο.κ. Η φύση αυτών ταλαντώνεται ανάλογα με τις εξελίξεις στις οποίες οφείλουν να λογοδοτήσουν. Υπάρχουν όμως και οι πιο σταθεροί χαρακτήρες που χαράζουν μια ξέχωρη πορεία, έχοντας προσμετρήσει από νωρίς το status quo. Αυτοί συνήθως αποτελούν το στήριγμα των άλλων και προοικονομούν τις εξελίξεις.
Η διλογία «Σκουριά και χρυσάφι» πιθανότατα θα αποτελέσει τον άλλο πόλο μιας σταθερής σύγκρισης με την τριλογία των «Μεσημβρινών της ζωής», κι αυτό εξαιτίας μιας προοπτικής που, αν και νωρίς, ήδη γίνεται αισθητή, της εφάμιλλης αποδοχής από το κοινό. Άλλωστε, στις διαδρομές που χαράσσουν οι μεσημβρινοί της ζωής μας «…τίποτα δεν είναι ατόφιο, ούτε χρώμα ούτε χαρά, μα ούτε λύπη, όλοι σταλάξαμε λίγη σκουριά στη ζωή μας. Σκουριά και χρυσάφι είναι όλα».
Σκουριά και χρυσάφι: Νεγρεπόντε
Μαίρη Κόντζογλου
Μεταίχμιο
σ. 536
ISBN: 978-618-03-2286-6
ISBN Σετ 978-618-03-2594-2
Τιμή: 18,80€
Σκουριά και χρυσάφι: Πόρτο Λεόνε
Μαίρη Κόντζογλου
Μεταίχμιο
σ. 544
ISBN: 978-618-03-2329-0
ISBN Σετ 978-618-03-2594-2
Τιμή: 18,80€