Κώστας Αρκουδέας: «Επικίνδυνοι συγγραφείς»

Ο λόγος περί ισορροπίας. Η εξουσία χρειάζεται τη διανόηση σχεδόν τόσο όσο η διανόηση την εξουσία. Όχι την πολιτική φυσικά, καθόσον ρόλος της διανόησης είναι να αντιστρατεύεται τις διάφορες μορφές άσκησής της, και ως νοήμων παρατηρητής και προνοητικός νους να ενημερώνει εγκαίρως για τα ατοπήματά της. Αναφέρομαι στη δύναμη των πνευματικών ανθρώπων, την εξουσία που διαθέτουν να φθάνουν τα δικά τους λόγια όπου πρέπει να ακουστούν και να αλλάζουν την όψη του κόσμου. Ενίοτε, παρ’ όλα αυτά, είδαμε ενδιαφέρουσες συνευρέσεις της εξουσίας με πρόσωπα της διανόησης και της τέχνης, με μόνη λογική εξήγηση της σχέσης αυτής την ειλικρινή φιλία, τον αλληλοσεβασμό και τη χαρά της συνύπαρξης. Συχνότερα, ωστόσο, τα παραπάνω καταργούνται και στη θέση τους εγκαθίστανται ευτελείς και απροσδιόριστης διάρκειας φιλίες ανάμεσα σε εξουσίες –υπονομευτικές της ιδεολογίας που τάχα ενστερνίζονται– και σε «καλλιτέχνες» που υπονομεύουν με τη σειρά τους κάθε έννοια αισθητικής. Τουλάχιστον ταιριάζουν μεταξύ τους, κι έτσι δεν υπονομεύεται και η απαραίτητη ισορροπία εικόνας. Η πιο ενδιαφέρουσα όμως σχέση μεταξύ των δύο φορέων εξουσίας αναφαίνεται όταν η κρατική μηχανή αποφασίζει να θέσει υπό διωγμό τη φωνή της διανόησης – κυρίως όταν αυτή έχει τη μορφή της λογοτεχνικής γραφής και την ικανότητα, ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, να φτάσει σε όσο γίνεται περισσότερους αποδέκτες και να τους καταστήσει δυνάμει αντιπάλους του ισχύοντος κάθε φορά καθεστώτος και της κυρίαρχης ιδεολογίας. Και είναι ενδιαφέρουσα η περίπτωση, επειδή πίσω από τις απαγορεύσεις των βιβλίων κρύβεται όχι μόνον η ιδεολογική αντιπαράθεση με την «επικίνδυνη» λογοτεχνία, αλλά συχνά η άγνοια για το περιεχόμενό της ή μια ξεκάθαρη ανοησία – ίδιον γνώρισμα των ιθυνόντων της λογοκρισίας.

Ο Κώστας Αρκουδέας στην πολυσέλιδη μελέτη του για τους Επικίνδυνους συγγραφείς παραθέτει πληθώρα πληροφοριών για τη δίωξη της γραφής ερευνώντας σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, όπου θα συναντήσουμε λογοτεχνική γραφή, ξεκινώντας από τον Τολστόι και φθάνοντας ως τις μέρες μας. Μια σύνθεση από κυνηγημένους συγγραφείς, που αναδεικνύει με απόλυτη ευκρίνεια τη σημασία του χαρακτηρισμού «επικίνδυνοι». Κάθε που η εξουσία θα νιώθει ανασφαλής, κάθε που θα τρίζει η καρέκλα της από τον διάπυρο χάρτινο λόγο, θα εξαπολύει κυνήγι μαγισσών εναντίον του. Κι αν αυτό φαίνεται αναμενόμενο στα απολυταρχικά καθεστώτα με τις εμφανείς αλυσίδες τους, ας μην ξαφνιαστούμε με τις ποικιλώνυμες δημοκρατίες που οσμίζονται τον κίνδυνο για τη διατάραξη της ηρεμίας τους και ομοίως διατάσσουν και απαγορεύουν κατά το δοκούν, με πιο κομψό οπωσδήποτε τρόπο. «Είναι δύσκολο πράγμα η ισορροπία στην εξουσία· ας φροντίσουμε, λοιπόν, την πιο ασφαλή εξισορρόπηση των αντιθέσεων: ας μην ακούγονται οι αιρετικές φωνές», λένε οι διώκτες της γραφής, αγνοώντας πως έτσι καταστρέφεται εντελώς η ισορροπία και η πλάστιγγα γέρνει απρόβλεπτα προς όφελος των διωκομένων.

Η σύζυγος του ποιητή Οσίπ Μαντελστάμ, που βίωσε στο πετσί του τη σταλινική θηριωδία, υποστήριζε ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ του δυνάστη και του καλλιτέχνη είναι ένας αγώνας για απόκτηση εξουσίας. Παραδόξως, ο καλλιτέχνης ξεκινά την αναμέτρηση με ένα εγγενές πλεονέκτημα: τη διαχρονικότητα της γραφής του. Έχει δηλαδή σύμμαχό του το μέλλον. Αντίθετα ο δυνάστης έχει στη διάθεσή του τα μέσα καταστολής και την ισχύ των όπλων. Δηλαδή το παρόν. (σ.71-72)

Κάθε που η εξουσία θα νιώθει ανασφαλής, κάθε που θα τρίζει η καρέκλα της από τον διάπυρο χάρτινο λόγο, θα εξαπολύει κυνήγι μαγισσών εναντίον του.

Αυτή τη διαχρονικότητα συναντά ο Αρκουδέας προσφέροντας με το βιβλίο του το πολυπληθές τοπίο των λογοκριμένων συγγραφέων, τεκμηριώνοντας μέσα από το περιεχόμενο της γραφής τους, που διασώθηκε παρά τις διώξεις των δημιουργών και την απαγόρευση των έργων τους. Οι διώκτες δεν ησυχάζουν, ώσπου να βεβαιωθούν για το φυσικό τέλος των διωκόμενων. Χαρακτηριστικό το περιστατικό που περιγράφεται στο βιβλίο για την είδηση του θανάτου του Μπουλγκάκοφ, όταν από το γραφείο του Στάλιν τηλεφώνησαν στη χήρα του όχι για να συλλυπηθούν υποκριτικά, βεβαίως, αλλά για να επιβεβαιώσουν την οριστική σιωπή του συγγραφέα. Τα βιβλία του, όμως, επιβίωσαν του θανάτου του δημιουργού τους και της εξουσίας του διώκτη τους και διαβάζονται ως σήμερα. Ποιος είναι, λοιπόν, ο νικητής; Μήπως η δικτατορία του Μεταξά που απαγόρευσε την Αντιγόνη του Σοφοκλή ως υποκινητή αντίστασης κατά της εξουσίας ή μήπως ο κάθε αυταρχικός κυβερνήτης που θεωρεί ανεπιθύμητο το 1984 του Όργουελ, με το διαχρονικής αξίας μήνυμά του για τα όρια της προσωπικής αντίστασης στα αυταρχικά καθεστώτα (με μανδύα ή όχι) αλλά και την τεράστια δύναμη που αυτά κατέχουν για τη χειραγώγηση των πολιτών; «Μα πώς μπορείτε να εμποδίσετε τους ανθρώπους να θυμούνται;» φώναξε ο Ουίνστον. Μα πώς μπορείτε να εμποδίσετε τους ανθρώπους να διαβάζουν; μπορούμε να προσθέσουμε. Όσο υπάρχει καταγεγραμμένη η σκέψη, τόσο θα επικοινωνεί με τους αποδέκτες/αναγνώστες παρά τις διώξεις των έργων – στον καιρό τους τα βιβλία θα διαβαστούν. Ο νεαρός Κάφκα στο (εξαιρετικής αισθητικής) εξώφυλλο αποτελεί την εύγλωττη απόδειξη.

Χωρισμένο το βιβλίο σε πέντε μέρη που ερευνούν τα είδη της λογοκρισίας σε πέντε ηπείρους και σε διαφορετικούς χρόνους, θα δείξει πλείστα όσα παραδείγματα επικίνδυνων γραφών. Η ιδιαιτερότητα αυτού του πολυσέλιδου βιβλίου έγκειται στη χαρισματική γραφή του Κώστα Αρκουδέα που δεν σε αφήνει να κουραστείς, δεν σε βαραίνει καθόλου με παράθεση στεγνών πληροφοριών, αλλά τις εμπλουτίζει με περιστατικά από τη ζωή των συγγραφέων και την αντιπαράθεσή τους με την εξουσία που τους θεώρησε μέγιστο κίνδυνο για την υπόστασή της και τους έθεσε υπό διωγμόν. Τραγικά περιστατικά αλλά και ευτράπελα δίπλα σ’ αυτά καταδεικνύουν πως οι δυνατοί λογοτέχνες έχουν ένα ακόμη όπλο: το χιούμορ, που είναι ικανό να φανερώσει τη γυμνότητα των ιθυνόντων σε γνώσεις και σε ευφυΐα.

Πέρα από τις πληροφορίες αυτές για τη λογοκρισία των βιβλίων –πολύτιμη προσφορά γνώσεων και εποπτεία της συνολικής εικόνας– το βιβλίο αξίζει και για κάτι ακόμη: εντοπίζει την ιδιόμορφη σημερινή λογοκρισία (ζούμε την εποχή της μεταλογοκρισίας, θα πει ο συγγραφέας), μια κατάσταση κατά την οποία ο ίδιος ο δημιουργός παρακινούμενος από το επικρατούν ρεύμα της εποχής δεσμεύεται και αυτολογοκρίνεται, προκειμένου να γίνει αρεστός σε κοινό και εκδότη· δεν karkou επιθυμεί να αποτελέσει τη διακριτή διαφορετικότητα, αλλά προτιμά την κατηγοριοποίησή του στις ήδη αποδεκτές ομάδες. Ενδιαφέρουσα τοποθέτηση, η οποία μεταθέτει το πρόβλημα της ισορροπίας από το δίπολο εξουσία και διανόηση σ’ αυτό του δημιουργού ως αυτεξούσιου και του δημιουργού ως ετεροκατευθυνόμενου. Δέσμευση ιδιόμορφη της ελευθερίας του; Ναι, κυρίως αν ισχύει η άποψη του Τενεσί Ουίλιαμς: «Με τι μοιάζει να είναι κανείς συγγραφέας; Θα έλεγα πως μοιάζει με το να είναι ελεύθερος». Με όποια μορφή κι αν προσδώσουμε στην έννοια της ελευθερίας.