Μάνθος Σκαργιώτης: «Ουμπούντου»

Ο συγγραφέας Μάνθος Σκαργιώτης επανέρχεται σταθερά και με συνέπεια στα Γράμματά μας με το πολυεπίπεδο μυθιστόρημά του Ουμπούντου, που σημαίνει «δεν μπορούμε να είμαστε χαρούμενοι, αν έστω κι ένας από εμάς είναι λυπημένος». Εντυπωσιακός ο τίτλος, που σηματοδοτεί προσδοκίες αλληλεγγύης και ανθρωπιάς.

Η όλη σύλληψη και η δομή του έργου απηχεί τη βαθιά και πλατιά παιδεία, καθώς και τη δημιουργική φαντασία του συγγραφέα, σε πολλά θεματικά πεδία: Το κεντρικό, δηλαδή την έλευση και την αντιμετώπιση μεταναστών από την Αφρική και την Ασία (Σομαλία και Μπανγκλαντές) στην Ελλάδα της σύγχρονης εποχής και συγκεκριμένα στην Αιτωλοακαρνανία, στην «επικράτεια» του «γαιοκτήμονα» Δονάτου Λένη. Αυτός, τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα έζησε στη Νότια Αφρική, αλλά αργότερα ήλθε στην Ελλάδα, όπου κληρονόμησε ένα κτήμα από έναν συγγενή του, αγνοώντας την κατάρα μιας όμορφης γυναίκας που βάραινε το κτήμα. Τα επιμέρους θεματικά πεδία είναι, από τη μια, οι σχέσεις αγάπης αλλά και οι συγκρουσιακές σχέσεις γονιών-παιδιών, άλλες κοινωνικές εξαρτήσεις διαπλεγμένες σφιχτά, η παράνομη δράση ατόμων ενάντια στο τραπεζικό σύστημα, η ηθική διάβρωση εξαιτίας της οικονομικής κρίσης· από την άλλη, όμως, παρατίθενται θρύλοι και δοξασίες που αποσκοπούν στη λύση του μυστηρίου και της κατάρας, παραδόσεις, έθιμα, υπερβατισμός εκφρασμένος πειστικά από τους αντίστοιχους χαρακτήρες.

Εκτός από τον κοινωνικό του χαρακτήρα, το μυθιστόρημα είναι και πολιτικό, ιστορικό, ηθογραφικό, αστυνομικό και εντέλει επικό, κατά μία έννοια, εφόσον υπάρχουν αγώνες ανθρώπων σε έναν όχι συμβατικό αλλά οικονομικό πόλεμο. Δεν αφήνει εκτός και την Τέχνη, με το εύρημα του καλλιτεχνικού έργου του Γιοχάνες, του ετεροθαλούς αδελφού του Δονάτου, που παρατίθεται εμβόλιμα στην αφήγηση, σαν χορικά σε αρχαία ελληνική τραγωδία. Πράγματι, το μυθιστόρημα έχει κοινά με την τραγωδία στο περιεχόμενο. Με αυτό το εύρημα ο συγγραφέας τιμάει τον Έλληνα Δημήτρη Τσαφέντα, τον παρεξηγημένο ήρωα στον αγώνα εναντίον του απαρτχάιντ, που πέθανε ξεχασμένος στις φυλακές της Νότιας Αφρικής.

Στην αφήγηση παρεμβάλλονται και ποιήματα και ιδέες του αφηγητή-συγγραφέα, όπως: «όποιος αγαπάει τα παιδιά, αγαπάει όλον τον κόσμο», «το βλέμμα των κατατρεγμένων είναι το ίδιο όπου γης» και «η τέχνη λέει την αλήθεια της με ψέματα».

Επίσης, οι εντυπωσιακές γνώσεις του Μάνθου Σκαργιώτη στη λαογραφία και στην παράδοση δεν εξηγούνται μόνο από την ιδιότητά του ως φιλόλογου, αλλά δείχνουν προσεκτική έρευνα τόσο για τα έθιμα της Ελλάδας όσο και της Σομαλίας. Ενδεικτικά, αναφέρεται σε συνήθειες του γάμου στη Σομαλία και στη βάρβαρη πρακτική της κλειτοριδεκτομής, με αφορμή τη γενναία Μιλέιν (αγαπημένη του Βίκτωρα, γιου του Δονάτου), η οποία τόλμησε να την αρνηθεί, να φύγει από το σπίτι της και να σωθεί. Ο συγγραφέας παραθέτει επίσης λαογραφικά στοιχεία, όπως τα μοιρολόγια (σελ.202). Στις σελίδες 249-250 είναι συγκλονιστική η περιγραφή της επικίνδυνης πορείας των μεταναστών που έφυγαν από τη Σομαλία, συνάντησαν απίστευτα απάνθρωπα εμπόδια, πάλεψαν με τη «Σκύλα και τη Χάρυβδη» μέχρι την άφιξή τους στην Αθήνα.

Εκτός από τον κοινωνικό του χαρακτήρα, το μυθιστόρημα είναι και πολιτικό, ιστορικό, ηθογραφικό, αστυνομικό και εντέλει επικό, κατά μία έννοια, εφόσον υπάρχουν αγώνες ανθρώπων σε έναν όχι συμβατικό αλλά οικονομικό πόλεμο.

Μεστή και δουλεμένη και η γλώσσα του συγγραφέα, που χαρακτηρίζεται από μεγάλο εύρος, άνεση και αληθινή λογοτεχνικότητα. Λέξεις της κοινής ομιλούμενης, αλλά και λόγιες. Τύποι και φράσεις ολόκληρες της ηπειρώτικης ντοπιολαλιάς, όπως «καρδιοσωμός» και «ούι χαλασιά μου, είν’ αλάργα απ’ έδω… θα μπλάξεις κατσικοπούρναρο» (σελ.228). Στην ίδια σελίδα, συγκινητική είναι η αφήγηση στην αγωνιώδη αναζήτηση της Εργίνας (μητέρας του Βίκτωρα, γυναίκας του Δονάτου) ενός δυσπρόσιτου τόπου και ό,τι ακολούθησε με τον παπά, για να ξορκίσουν την παλιά κατάρα, καθώς και στην επιστροφή, που ανάλαφρη πια η Εργίνα περνούσε τους γκρεμούς.

Στη σελίδα 267, εύστοχος ο παραλληλισμός του Βίκτωρα με τον Τσαφέντα, που τους έδιωξαν μακριά από ό,τι αγαπούσαν η πατρική εξουσία για τον πρώτο, η πολιτική εξουσία για τον δεύτερο.

Δυνατή η περιγραφή και ο διάλογος στις σελίδες 271-272 μεταξύ Εργίνας και Δονάτου για τον εξαφανισμένο γιο τους, τον Βίκτωρα: «Από σήμερα τα ραδιόφωνα, οι τηλεοράσεις, το ίντερνετ, η σάρα και μάρα της παπαριάς, αύριο οι εφημερίδες… θα βογκήξει το πανελλήνιο! Πού θα κρυφτούμε;» Σκέφτηκε λίγο. Συνοδεύοντας κάθε φράση με μια σπασμωδική κίνηση, συνέχισε: «Μόνο ένα πράγμα μάς σώζει. Να τον αποκηρύξουμε… Τέρμα, δεν έχω παιδί. Όχι… Δεν έσπειρα άνθρωπο εγώ…»

Οι χαρακτήρες και των βασικών ηρώων αλλά και των δευτερευόντων προσώπων είναι ανθρώπινοι, με τους ηρωισμούς μα και τα πάθη τους, τις μικρότητές τους, και αναδεικνύονται έτσι φυσικά –και πειστικά– μέσα από την αφήγηση, τις εσωτερικές κυρίως περιγραφές, τους διαλόγους. Ο αφηγητής, διακριτικός και αποστασιοποιημένος, είναι ο λεγόμενος «παντογνώστης» αφηγητής, κάνει χρήση κυρίως του γ’ προσώπου και ψυχογραφεί με επιτυχία τους ήρωες.

Μεγάλη είναι η ανατροπή στο τέλος αλλά και η Θεία Δίκη, όπως η κάθαρση στην αρχαία τραγωδία. Ο θύτης γίνεται θύμα.

mscargt Η «Έξοδος» του έργου περιλαμβάνει την πρώτη καλλιτεχνική παράσταση του Γιοχάνες, αυτού του πολίτη του κόσμου, του συνδετικού κρίκου ανάμεσα στην παρούσα εξιστόρηση και στην απόδοση τιμής στον Δημήτρη Τσαφέντα. Θεωρώ ότι ο Γιοχάνες είναι το alter ego του συγγραφέα, ο άνθρωπος των Γραμμάτων και των Τεχνών, που με την ευρεία οπτική του θεώρηση συνενώνει τους διάφορους τόπους από τη μια, τις διάφορες εποχές από την άλλη, και ισορροπεί την πραγματική ζωή με την Τέχνη.