Γιάννης Πατσώνης: «Ανεμοδείκτες στην Επτάλοφο»

Δύο στοιχεία –μύθοι και γλώσσα– κυριαρχούν στην επανεμφάνιση –πόσα χρόνια πέρασαν άραγε, είκοσι, εικοσιπέντε– με το βιβλίο Ανεμοδείκτες στην Επτάλοφο του αληθινά εκπληκτικού συγγραφέα Γιάννη Πατσώνη, έτσι ώστε να μιλάμε πλέον για μια ιστορική καθολικότητα και μια πολιτισμική ορθότητα, που στόχο έχουν πέραν της συναισθηματικής προσέγγισης και της καλλιτεχνικής εκτόνωσης και μια περιήγηση σε αυτό που ονομάζουμε πρόσφατο παρελθόν. Πράγματι, οι ιστορίες που αναπτύσσει ο Πατσώνης –ο ξεριζωμός των τελευταίων Ελλήνων από την Πόλη, του Σεπτεμβρίου του 1955, ένας ψαράς που κάνει όλες τις δουλειές προκειμένου να επιβιώσει, μια κηδεία προσφιλούς προσώπου, μια προσπάθεια να σωθούν κάποιοι κτηνοτρόφοι και τα κοπάδια τους περνώντας τα σύνορα με την Ελλάδα, μια γυναίκα που έχει όλα τα προσόντα να πάει μπροστά και όμως καταλήγει άστεγη, η μοναξιά, η ξενιτιά, το Γεντί Κουλέ, ένα γιατρικό και ούτω καθεξής– είναι τόσο ζωντανές και παραστατικές, που διαβάζοντας κανείς έχει την εντύπωση πως είναι μέρος του όλου, είναι τμήμα του συνόλου, είναι κομμάτι του αφηγήματος, είναι και με τα δυο πόδια μέσα στον ιστό των κειμένων, ο οποίος κινείται με τρόπο θα έλεγα, ίσως, κραυγαλέο. Τα δυο πρώτα –και μεγαλύτερα– διηγήματα, παρά τις τεράστιες δυσκολίες τις οποίες η γλώσσα –θα μιλήσουμε παρακάτω για αυτήν– θέτει μπροστά μας με σημειώσεις και υποσημειώσεις, είναι τόσο εκκωφαντικά οικεία, είναι τόσο ρεαλιστικά προσφιλή, είναι τόσο αφηγηματικά επίμονα, είναι τόσο τεχνικά άρτια –χωρίς τα υπόλοιπα να υστερούν και στους δυο τομείς που αναφέραμε παραπάνω– που κυριολεκτικώς πολιορκούν και αφοπλίζουν τις αντιστάσεις μας, προκαλώντας συνεχείς ροές λογοτεχνικού ρυθμού και απίστευτα μεγάλης ιστορικής εξύφανσης. Ιδίως το ομότιτλο με τη συλλογή διήγημα, παρά τη μείξη των γλωσσών, αποτελεί πραγματικά ένα κείμενο πεζογραφικό, το οποίο –και όχι μόνο αυτό– εμπλουτίζεται από στίχους τραγουδιών και ποιήματα, γνωστά και άγνωστα –σε ένα άλλο διήγημα, στο οποίο πρωταγωνιστεί εν μέρει ο Στέλιος Καζαντζίδης, οι αναφορές σε τραγούδια είναι πολλαπλάσιες– σε μια προσπάθεια να φανεί η σύνδεση γραπτού και προφορικού λόγου, μύθων και παραμυθιών, ιστοριών και περιπέτειας.

Αλλά και η γλώσσα, η τουρκική, η γλώσσα που μιλούσαν οι Έλληνες της Πόλης, τα ποντιακά, ό,τι ελληνικό ακούγεται στη Βόρειο Ελλάδα με μια απίστευτη σύνδεση, με μια ομαλή τάση χαρακτηρίζει τα διηγήματα, παρότι κάπου –όχι συχνά– χάνουμε τον ειρμό του κειμένου στην προσπάθειά μας να δούμε τι σημαίνει μια άγνωστη λέξη, σε ένα άγνωστο σε εμάς ιδίωμα. Απ’ όλα αυτά συμπεραίνουμε –καθώς ο συγγραφέας είναι γόνος Μικρασιατών– πως ο ίδιος αφομοίωσε στο έπακρον την τεχνική μιας επικοινωνίας, η οποία και δεν γίνεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο αλλά με πολλούς, με διάσπαρτους, τραχείς, αλλά και τρυφερούς, του πόνου, της αγωνίας, της αγάπης, της επιβίωσης, της ύπαρξης εντέλει. Και φυσικά είναι απείρως δυσκολότερο –γιατί το βιβλίο δεν αποτελεί κάποιο δοκίμιο για τη γλώσσα, κάποια μελέτη φερειπείν– να κρατά ο συγγραφέας και την ατμόσφαιρα αλλά και το ύφος, και τον οίστρο αλλά και τη λογοτεχνική ρευστότητα, σε σημείο υψηλό, να αποτελεί δηλαδή γραφή απαιτήσεων, όπως συμβαίνει εδώ στους Ανεμοδείκτες. Και είναι υπερβολικά επίπονη η διαδικασία συγγραφής ενός τέτοιου βιβλίου, για τον λόγο επίσης ότι πρέπει η ανάμειξη των γλωσσών να γίνει η κινητήρια αιτία, ο μοχλός, βάσει του οποίου θα προσελκύσει αναγνώστες, οι οποίοι δεν συμπεριφέρονται ως τουρίστες των υπερμεγεθών ιστορικών μυθιστορημάτων αλλά ως άνθρωποι που βλέπουν στα κείμενα την ποιότητα και την εξέλιξη, την έλλειψη ποσότητας χάριν της ευφωνίας και της παρορμητικότητας.

Το ύφος στη συνέχεια στέκεται αρωγός στην εκτίμησή μας πως η θεαματικότητα των κειμένων, η έντονη εικονοπλασία, η γεμάτη αφήγηση, η ξέφρενη παραστατικότητα, οφείλονται σε αυτό.

Αλλά και όλα τα υπόλοιπα στοιχεία –υπαινιχθήκαμε ήδη– που συγκροτούν ένα έργο τέχνης, μια δημιουργία, όπως είναι η ατμόσφαιρα, το ύφος και η τεχνική εκφοράς, βρίσκονται σε πολύ μεγάλο βαθμό ποιητικής έξαψης. Πράγματι η ατμόσφαιρα, βαριά, καταθλιπτική, αλλά ζεστή και ρέουσα, πρωτογενής και πρωτόγνωρη αλλά και ωθούμενη από παλιότερες καταθέσεις άλλων τεράστιων δημιουργών, ασφαλώς και δίνει στα διηγήματα τη βαρύτητα την οποία έχουν ανάγκη, προκειμένου να λειτουργήσουν ως ογκόλιθοι, ως αυτόνομες οντότητες, ως πεζογραφικές όχι πλέον αναζητήσεις αλλά πολύ περισσότερο καταθέσεις, όχι απλώς απόπειρες αλλά τουναντίον επιτεύγματα. Δεν θα βρείτε διηγήματα με σατιρικό, ειρωνικό ή χιουμοριστικό χρώμα στο βιβλίο του Πατσώνη και αυτό γιατί οι μύθοι του, όπως τους επεξεργάζεται, είναι λυπητεροί, είναι θλιμμένοι, είναι απαισιόδοξοι, είναι συμβολικοί. Το ύφος στη συνέχεια στέκεται αρωγός στην εκτίμησή μας πως η θεαματικότητα των κειμένων, η έντονη εικονοπλασία, η γεμάτη αφήγηση, η ξέφρενη παραστατικότητα, οφείλονται σε αυτό. Στο ζωντανό ύφος, στην επακόλουθη προσωπική και ατομική δυνατότητα του συγγραφέα στον λόγο. Και η τεχνική εκφοράς όμως, άψογη από κάθε σκοπιά, τέλεια διαστρωματωμένη και εξελιγμένη, με σωστή χρήση των λέξεων όλων των γλωσσών που εμπλέκονται, τέλος επιφορτισμένη να κάνει εμφανή τα σημεία που χρήζουν προσοχής, προκειμένου τίποτα να μη διαφύγει, τίποτα να μην παραποιηθεί, τίποτα να μην παραμορφωθεί, τίποτα να μη φυλακιστεί, τίποτα να μην ξεφύγει.

gpatson Απ’ την Κωνσταντινούπολη και την Ουρανούπολη έως την Κομοτηνή και την Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, ο συγγραφέας Γιάννης Πατσώνης περιχαράσσει μια ιστορική τροχιά του ελληνισμού με γενοκτονίες, εκτοπίσεις, ξεριζωμούς, τους οποίους ίσως πολλοί ακούμπησαν λογοτεχνικά, λίγοι όμως κατάφεραν να φτάσουν ψηλά, σε επίπεδο και ιστορικής επάρκειας αλλά και αισθητικής κρίσης. Ο Πατσώνης διαθέτει πλέον όλα εκείνα τα εφόδια ώστε τέτοια μεγέθη εμπνεύσεων, τέτοιες βιολογικές αποδόσεις, να βρίσκουν διέξοδο λογοτεχνική, απίστευτης δεινότητας και ικανότητας. Διαβάζουμε λοιπόν τους Ανεμοδείκτες έχοντας στο μυαλό μας επιπλέον δύο πράγματα: πρώτον η γλώσσα, η οποιαδήποτε γλώσσα, δεν μπορεί να αποτελεί εμπόδιο στην πορεία μιας γραφής, η οποία πρέπει έτσι να γράψει, και δεύτερον, επειδή η γλώσσα είναι τέτοια, οι ιστορίες που παίρνουν σάρκα και οστά δεν μπορεί παρά να είναι αισθαντικές, συναισθηματικές, προσωπικές, λυτρωτικές και φυσικά ερεθιστικές. Διαβάζουμε, λοιπόν.