Μάριος Μιχαηλίδης: «Έρρικα»
«Κάθε γλώσσα διαθέτει ένα δικό της πνεύμα […] εκφράζει μια διαφορετική θεώρηση του κόσμου». (Ουμπέρτο Έκο, Εμπειρίες μετάφρασης)
Το βιβλίο του Μάριου Μιχαηλίδη με τον τίτλο Έρρικα περιλαμβάνει «δεκαοχτώ αφηγηματικές γραφές». Διηγήματα, δηλαδή, με ιδιάζον ύφος και ιδιάζον λεξιλόγιο, προϊόντα προσωπικού ταλέντου, διαμορφωμένου από την πολύχρονη επικοινωνία του με κείμενα και γραφές, αποταμιευμένα στο προσωπικό του θησαυροφυλάκιο, από το οποίο αντλεί και συνθέτει ένα έργο πολυφωνικό. Ο Μιχαηλίδης έχει την ικανότητα να μεταμορφώνεται σαν τον Πρωτέα. Ανάλογα με την περίσταση, λοιπόν, φορά το γλωσσικό του προσωπείο και μιμείται τέλεια ό,τι έχει να αφηγηθεί και όποιον θέλει να μιμηθεί. Με άλλα λόγια, και αφηγείται και παίζει θέατρο, δραματικό αλλά και γκροτέσκο, μπαινοβγαίνοντας στην ιστορία του, ταυτοχρόνως θεατής, εξωτερικός και εσωτερικός, εξωκειμενικός και ενδοκειμενικός αφηγητής, με τους όρους της κειμενολογίας. Ονόμασε, λοιπόν, «αφηγηματικές γραφές» τα κείμενά του, ακριβώς επειδή και με πλατωνικούς και με αριστοτελικούς όρους είναι απέξω, παρατηρεί και αναμεταδίδει, διηγείται, μπαίνει μέσα και μιμείται. Έτσι, τα βλέπει όλα και τα ξέρει όλα, ακόμα και αυτά που δεν είναι ορατά ούτε ακουστά και μερικά, απλώς, «ανήκουστα».
Στην πρώτη «γραφή», στο πρώτο διήγημα δηλαδή με τον τίτλο «Η συνάντηση με την Έρρικα», θέτει ένα πολύ σοβαρό θέμα που αφορά οικογένειες με παιδιά που παρουσιάζουν απόκλιση από το «κανονικό».
Ο πατέρας της Έρρικας μιλούσε για «μια ξεχωριστή νοημοσύνη, όχι αυτήν της διανοίας αλλά εκείνη του συναισθήματος» που είχε η κόρη του. Με άλλα λόγια, ο πατέρας της Έρρικας πρόβαλλε εκείνο που περίσσευε στην Έρρικα και όχι εκείνο που της έλειπε. Της έλειπε η ικανότητα του σωστού λόγου. Και της περίσσευε η αγάπη, η εκχειλίζουσα αγάπη προς όλους· τον παππού, τα ζώα, τα φυτά. Η χωρίς κανονική λογική αίσθηση του κινδύνου και ως εκ τούτου η μέχρι σχεδόν αυτοθυσίας τόλμη της. Με την ιδιαίτερη νοημοσύνη της, διαισθάνεται εκείνο που οι «κανονικοί» νομίζουν ότι περνά απαρατήρητο –η συγκατάβαση–, έχει περισσή ευγένεια και τρυφερότητα, καταλαβαίνει και την παραμικρή πλάγια σκέψη και κίνηση του άλλου. Έχει μια υπερευαισθησία στα προσλαμβάνοντα νεύρα. Ο αφηγητής απευθυνόμενος στον αναγνώστη τού τονίζει ευθέως ότι η «καθημερινή επικοινωνία με τους “κανονικούς” συχνά μεταβάλλεται σε δοκιμασία». Τελικώς, με την Ιστορία στο φόντο και το πρόβλημα στο παρόν, ο Μιχαηλίδης τολμά με τη «γραφή» αυτή να αγγίξει ένα «μη μου άπτου» θέμα, από το οποίο διδασκόμαστε πως όλοι εμείς οι «κανονικοί» είμαστε ρατσιστές, ελλιπείς και ανόητοι αντάμα, όταν νομίζουμε πως η Έρρικα, η κάθε Έρρικα, δεν καταλαβαίνει. Είμαστε εμείς που δεν καταλαβαίνουμε ότι η Έρρικα και καταλαβαίνει και έχει ανεπτυγμένη περισσότερο από τους «κανονικούς» την ανθρωπιά. Είναι αυθεντική, σε βαθμό τέτοιο που δεν θα έπρεπε να λέμε ότι πάσχει από «νοητική υστέρηση», αλλά ότι είναι προικισμένη με εξαιρετικές προσληπτικές ικανότητες και θεία χαρίσματα.
Η δεύτερη γραφή έχει μια δική της μεταφυσική διάσταση. Η γιαγιά είχε γλιτώσει από τους Τσέτες στη Μικρά Ασία, όταν το βράδυ μπήκαν και πήραν τον παππού. Η γιαγιά είχε ακούσει «τα βήματα του αλόγου» του Άη-Γιώργη, «να βγαίνει από τη Θεοτόκο, να τριγυρνάει με τ’ άλογό του το ολόλευκο και μετά να φεύγει», είχε καταλάβει κι έλεγε του παππού να φύγουν αλλά δεν πρόλαβε. Η γιαγιά όλα τα έβλεπε και όλα τα άκουγε, και τα άρρητα και τα ανάκουστα. Και αφού όλα τα ακούει, δυο μικρά παιδιά, ο συγγραφέας –κυπριωτάκι– κι ένας φίλος του –τουρκάκι– πηγαίνουν μαζί να πούνε τα κάλαντα στην πεθαμένη γιαγιά στο νεκροταφείο. Παραμονή Χριστουγέννων του 1973. Το τουρκάκι κλαίει, γιατί ξέρει πως η γιαγιά ακούει.
Η τρίτη γραφή, «Το ανάθεμα», έχει πάλι σχέση με ένα μεταφυσικό φαινόμενο· τον δαιμονισμό, τον οποίο καλούνται να θεραπεύσουν οι επιφανείς Ποιμενάρχες. Το θέμα όμως σ’ αυτή τη γραφή είναι το έλασσον. Το μείζον είναι το θέατρο, η σκηνοθεσία, η μίμηση, το απαιτούμενο από την περίσταση ύφος, η γλώσσα που μιμείται τη γλώσσα –τον τύπο και το λεξιλόγιο– των εκκλησιαστικών ανδρών. Γλώσσα αποκαθηλωτική, σαρκαστική, ειρωνική.
Ο Μιχαηλίδης παίζει τέλεια το παιχνίδι της αποκαθήλωσης της όποιας εξουσίας και της απογύμνωσης της αλήθειας από τα ψιμύθιά της.
Ο Μιχαηλίδης σκηνοθετεί και πρωταγωνιστεί. Είναι ο βέβηλος Μάρκος Μιχοβίτης (τα αρχικά Μ.Μ. παραπέμπουν στα αρχικά του ονόματός του, που σκανδάλισε με το βιβλίο του Ο Οστεοφύλαξ, το πρώτο του πεζογράφημα) και γι’ αυτό πρέπει να αναθεματιστεί μαζί με τον φίλο του Νίκο Κουνελή, που επίσης έγραψε ένα βλάσφημο βιβλίο, αναφερόμενο στον όσιο Πρόκλο Γ’ τον Ευσεβή (ανύπαρκτος ο άγιος), τον οποίο παρουσιάζει πάσχοντα από πριαπισμό. Και καταφθάνουν όλοι, με τα λαμπρά φορέματά τους (σαν εστέτ καβαφικοί ήρωες που παίζουν τον ρόλο τους), με τα ευσεβή(!) εκκλησιαστικά ονόματά τους, να παρευρεθούν σε έκτακτη συνέλευση «εις το Μέγα Συνοδικόν της Μονής Φερνάζη» (καβαφικής καταγωγής το όνομα της Μονής), και τα δημοσιογραφικά συνεργεία και οι τολμηρές νεαρές δημοσιογράφοι, που τις λοξο-κρυφοκοιτάζουν οι Ποιμενάρχες που αποβιβάζονται από τις «τροχήλατες άμαξες, μελανόχροες», με άλλα λόγια τις μαύρες λιμουζίνες· ο Αιδίων, ο Πρόκλων, ο Τεκτονίας, ο Αρσενίας, ο Πεονίας, ο Τρυφίας και Μαρμαρυγής, ο Ερμαφροδαίων και άλλοι. Ο αναγνώστης μπορεί κάτω από τα σημαίνοντα ονόματα να διακρίνει την «ιδιαιτερότητα» του καθενός. Και φυσικά, περιφέρονται τα διαγράμματα των προσώπων και ακούγονται τα ονόματα παλαιότερων ασεβών, όπως Ανδρέας Λασκαράτος… Εμμανουήλ Ροΐδης… Νίκος Καζαντζάκης (που σκανδάλισαν την Εκκλησία και προκάλεσαν τον αφορισμό τους).
Ωστόσο, σήμερα με την ανάπτυξη της τεχνολογίας το τελετουργικό προβάλλεται ηλεκτρονικά. Ο Κουνελής πρώτος με λευκή χλαμύδα και περιδέραιο με οφθαλμό στο στήθος, με δύο ακέφαλους πετεινούς στα χέρια, δωδεκαθεϊστής ή σατανιστής. Όλα στοιχεία της παρωδίας και αποδόμησης της όποιας σατανιστικής ιεροτελεστίας (θυμίζω τον Σαλβατόρε στο Όνομα του Ρόδου του Ουμπέρτο Έκο, που καταδικάστηκε στην πυρά γιατί προσποιούνταν ότι «έκανε» μάγια με μια γάτα). Διότι σημασία δεν έχει η πραγματικότητα, αλλά η εικονική πραγματικότητα. Όχι το ανοσιούργημα που προκαλεί το ανάθεμα, αφού όλα τα άλλα των αναθεματιστών είναι βαρύτερα, αλλά η υποκρισία, η σκηνική παρουσία των «κιβωτιόσχημων», η λουστραρισμένη επιφάνεια, η εκμετάλλευση των αφελών.
Τα υλικά της συγκεκριμένης «γραφής» είναι όλα από αληθοφανή έως αληθινά, πικρά συμπεράσματα, όπως: «υπουργείο που ομοιάζει με βραδυφλεγή βόμβα» (παλαιότερα, έλεγαν πως το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων δινόταν σε ανεπιθύμητο υπουργό). Ο νόμος «70/1832 περί τσαρουχίων, τηβέννου και λευκής φενάκης» (διαπλέκει τους τσουμπέδες του ελληνικού Κοινοβουλίου με τους εκπροσώπους του αγγλικού Κοινοβουλίου). Η γλώσσα του αναθέματος έπρεπε «να διαμορφώνει ύφος οιονεί εκπορευόμενον από τας εσχατιάς των ιερών Συνόδων» (παρβ. αντίδραση-Ευαγγελικά) .
Ο Μιχαηλίδης παίζει τέλεια το παιχνίδι της αποκαθήλωσης της όποιας εξουσίας και της απογύμνωσης της αλήθειας από τα ψιμύθιά της. Και, επειδή είναι λογοτέχνης, η γλώσσα γίνεται η μπαγκέτα του μαέστρου που γνωρίζει τη σημασία της λεπτομέρειας στο σύνολο, της κάθε λέξης, της κάθε μονάδας, στην ορχήστρα.
Ακολουθούν πολλά. Άλλοτε με κέντρο τη δυστυχία του μετανάστη, «Με λένε Φώτη», «Φυγή», όπου αναδύεται το σύγχρονο πρόβλημα του κάθε εξαθλιωμένου που προσπαθεί να ταξιδέψει για να δουλέψει ή να φύγει για να σωθεί. Τα εμφυλιακά-Δεκεμβριανά στην Κύπρο του 1974, «Ο θάνατος του Χασάν Χαλίλογλου». Στα διηγήματα «Εκκρεμότητες» και «Στις τρεις τα ξημερώματα», δεν μαθαίνουμε ποτέ ποιος και γιατί σπρώχνει τον ήρωα σε κάτι αόριστο και ασαφές. Θυσία χωρίς εμφανές κέρδος και φανερό εχθρό, «στα σκοτεινά πηγαίνουμε στα σκοτεινά προχωρούμε», καθώς έλεγε και ο Γιώργος Σεφέρης.
Με χιούμορ μια σύγχρονη Κίρκη επιδιώκει την «Πεσκαντρίτσα», ενώ στα «Ποντίκια στο κάδρο» ο πολυλογάς φίλος από το τηλέφωνο μιλά εφ’ όλης της ύλης για τη ζωγραφική, την τέχνη, τον λαϊκό πολιτισμό, Κόντογλου, Γουναρόπουλο, Βασιλείου, Εγγονόπουλο, Ρίτσο, μια πολυλογία γόνιμη για τη ζωγραφική και φόντο την ιστορία και την πολιτική.
Άλλοτε με χιούμορ, άλλοτε με θλίψη, άλλοτε σοβαρά και άλλοτε κωμικά, ο συγγραφέας διαπλέκει τις αντινομίες της ζωής με τα κείμενα. Ένα κι ένα, και τα δεκαοχτώ διηγήματα, καθένα με την ιδιαιτερότητά του, με την άλλη όψη της αλήθειας του και του ψέματός του, με την ιδιοτυπία του ύφους του και της γλώσσας του. Ο Μιχαηλίδης έχει την ικανότητα σαν τον Πρωτέα να μεταμορφώνεται, να μπαίνει στον ρόλο που κάθε κείμενό του τού υπαγορεύει. Κι εκεί που τα πράγματα έχουν ως έχουν, η άλλη όψη, η αθέατη, η άγνωστη παραφυλάει για να ανατρέψει τα φαινόμενα, όπως κάνει ο Κωνσταντίνος Καβάφης που στρώνει για να ξεστρώσει. Ο Μιχαηλίδης έχει ακόμα κάτι. Το ένστικτο του ανθρώπου που μπορεί να μπει στη θέση του άλλου, του κάθε άλλου, αξιόλογου, αξιοκατάκριτου, αξιοπερίεργου, αξιοθρήνητου, αξιολύπητου. Σε όλα τα ψυχικά περιβάλλοντα είναι παρών, είτε συμμετέχει είτε όχι. Η γνώση του κόσμου, τα βιβλία και το ταλέντο έχουν παίξει τον ρόλο τους στο άρτιο αποτέλεσμα.
Έρρικα
Δεκαοχτώ αφηγηματικές γραφές: Διηγήματα
Μάριος Μιχαηλίδης
Momentum
144 σελ.
ISBN 978-960-9796-97-2
Τιμή €10,60
