Λίλα Κονομάρα: «Ο χάρτης του κόσμου στο μυαλό σου»

Φταίει μάλλον η ευχή μου την πρωτοχρονιά του 2018. Ταξίδια θέλω να μου δώσει για δώρο ο νέος χρόνος. Και μου τα έδωσε. Στη Νότιο Γαλλία, όπου ταξίδεψα το καλοκαίρι, είχα μαζί μου το βιβλίο της Λίλας Κονομάρα Ο χάρτης του κόσμου στο μυαλό σου. Όταν το τρένο σταμάτησε στην Αρλ, μπήκαν στα βαγόνια φωτογράφοι με όλα τους τα σύνεργα. Οι πολύχρωμες αφίσες για την αναγγελία του Φεστιβάλ Φωτογραφίας της Αρλ στόλιζαν κάθε σημείο του σταθμού. Μετά, το τρένο έφυγε για το αεροδρόμιο της Μασσαλίας. Βγήκα. Κάθισα σε μια φωτεινή θέση στο καφέ του αεροδρομίου και συνέχισα την ανάγνωση.

«Ελληνίδα;» με διακόπτει η Γαλλίδα δίπλα μου.

«Ναι».

«Μπορώ να σας κάνω μια ερώτηση;»

«Βεβαίως».

«Ποιος είναι ο τίτλος του βιβλίου που διαβάζετε;»

«Ο χάρτης του κόσμου στο μυαλό σου».

«Ενδιαφέρων τίτλος. Και ωραίο εξώφυλλο, περίτεχνο».

Και τότε, σαν να ήταν το βιβλίο γεωγραφικός ανάγλυφος χάρτης σε σχολική αίθουσα, άρχισα να αγγίζω με τον δείκτη μου το κολάζ του Φώτη Πεχλιβανίδη στο εξώφυλλο του μυθιστορήματος. Πρώτα ακούμπησα τον Βασίλη, τον πατέρα και 63χρονο φαρμακοποιό. «Αυτός αρχίζει την αφήγηση», της λέω. Μετά ακούμπησα την κόρη του, την 28χρονη Εύα, η οποία ως βιολόγος διεξάγει μια έρευνα σχετικά με τη θεραπεία του Αλτσχάιμερ μέσω της εμφύτευσης μικροτσίπ στον εγκέφαλο. Τέλος, αγγίζω τον γιο του Βασίλη, τον 17χρονο Άρη, ο οποίος σε μια σχολική εκδρομή στη Ρώμη, βλέπει τη συμμαθήτρια και φίλη του Δάφνη να σκοτώνεται πηδώντας απ’ το μπαλκόνι του ξενοδοχείου, υπό την επήρεια αλκοόλ και οπιούχων ουσιών. Στη μεταιχμιακή αυτή στιγμή, βυθισμένοι στο βίωμα του θανάτου, ο Βασίλης, η Εύα και ο Άρης βιώνουν μια εποχή προσωπικών αλλαγών, καταλαμβάνονται από τον τρόμο, συγκρούονται με τον περίγυρό τους και βλέπουν τον κοινωνικό τους ιστό να εκτοπίζει αξίες. Αισθάνονται το συλλογικό άλγος να εγκαθίσταται στο σώμα και στο μυαλό τους, να γίνεται ατομικό και να ενώνεται υπόγεια με την πρώιμη εισαγωγή τους στο πένθος: η μητέρα των παιδιών έφυγε, τώρα ζει στη Γαλλία με την ικανότητα της φαντασίας της να ξεγελάει τον χρόνο.

«Και η φύση;» μου λέει δείχνοντας το φόντο του εξώφυλλου.

Είναι ο τόπος όπου οι τρεις βασικοί χαρακτήρες επιστρέφουν για να αντλήσουν δυνάμεις. Μπορεί να αναγνωστεί σαν μεταφορά: το τοπίο της φύσης προσπαθεί να τρυπώσει ράθυμα στο συναισθηματικό τοπίο των χαρακτήρων. Τα πουλιά πετούν, τα φυτά αναρριχώνται, τα ηλιοτρόπια ανοίγουν τα πέταλά τους – φυσικές εικόνες που όμως συγκρούονται με τον αναποδογυρισμένο σκελετό που υπενθυμίζει, σαν πένθιμη καμπάνα, το «γεγονός».

«Και τα ασπροκόκκινα χάπια;»

Πέφτουν όπως το κορμί της Δάφνης απ’ το μπαλκόνι.

«Και ο Χριστός; Με την ανοιχτή αγκαλιά του;»

Μάλλον απορροφάται από τον εξολοθρευτή άγγελο.

«Είστε φιλόλογος;»

«Ποια είναι τα μυστικά του καλού μυθιστορήματος;»

Ανοίγω το βιβλίο. Το φως χύνεται στις σελίδες, ενώ απέξω απ’ τα τεράστια τζάμια, τα αεροπλάνα μετακινούνται σαν ξεχασμένοι ερωδιοί. Αναρωτιέμαι: Γιατί θέλω να ξαναβυθιστώ στις σελίδες του; Μάλλον επειδή κάτι με σπρώχνει να ανακαλύψω τις αινιγματώδεις στιγμές των αφηγητών και να τις ανασυνθέσω ψάχνοντας τις λέξεις-κλειδιά. Ίσως και τις αλήθειες των επιμέρους οπτικών τους.

«Μου αρέσει η αφήγηση, είναι πολυπρισματική», της λέω.

Σκέφτομαι: Με τις εναλλασσόμενες και διακοπτόμενες πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις των τριών αυτών χαρακτήρων, η Λίλα Κονομάρα μετατρέπει το μυθιστόρημά της σε παλίμψηστο διαφόρων τύπων εικόνων. Παρουσιάζει την εσωτερική τους κατάσταση σε μετάβαση. Η γραφή της έχει την ιδιότητα του παλίμψηστου. Το ένα νοηματικό επίπεδο στις αφηγήσεις των τριών χαρακτήρων επιτυπώνεται στο άλλο, για να καταλήξει διαδοχικά στην επιφάνεια. Με τις αλλεπάλληλες εγγραφές, αποτυπώσεις και επανεγγραφές που υποδηλώνει, με βοηθά να αναπλάσω την πυκνή νοηματική και κειμενική διαστρωμάτωση. Με βοηθά να ανακαλύψω την αντήχηση της εμπειρίας της συγγραφέως και της δικής μου, τη γνώση της ανθρώπινης τόλμης, το βάθος της αντίληψης και του αισθήματος που μπορεί να αποδώσει στην εικόνα.

«Η γραφή είναι πάντα εστιασμένη, συμπυκνωμένη», προσθέτω. «Έτσι μπαίνουμε στον χάρτη ενός κόσμου όπου όλα λειτουργούν αρμονικά, ακόμη και αν δεν εκφράζουν την αρμονία. Καταλαβαίνετε τι εννοώ;»

«Εξηγήστε μου, παρακαλώ».

30 κεφάλαια, με 10 κεφάλαια να αντιστοιχούν στους 3 αφηγητές. Ο προφορικός λόγος με τη διαφάνεια και τον ασκητισμό του αναπαριστά τον πατέρα. Οι πειθαρχημένες απόψεις πάνω σε επιστημονικά θέματα, ο ερωτισμός και ο κατευνασμός του, ο υλισμός, απεικονίζουν την ερευνήτρια Εύα. Ο φραστικός πληθωρισμός χαρίζεται στον καλλιτέχνη Άρη, ο οποίος παλεύει με τον πρωτογενή τρόπο σκέψης ενός εφήβου. Η γραφή της Λίλας Κονομάρα χαρακτηρίζεται από τη συσσώρευση τεκμηρίων που επιβεβαιώνουν την αληθοφάνεια και τονίζουν την αίσθηση του αυθεντικού.

Με ακούει με προσοχή. Διστάζω να συνεχίσω.

«Συνεχίστε. Σας παρακολουθώ», μου λέει. Το βλέμμα της περιεργάζεται εμένα και ύστερα πέφτει πάλι στο βιβλίο.

«Οι εικόνες της σηματοδοτούν το περιεχόμενο αλλά και τη μορφή του μυθιστορήματος: περιεχόμενο, εφόσον συνδέονται σημασιολογικά με τις αλλεπάλληλες αφηγήσεις· μορφή, εφόσον το άνοιγμά τους δείχνει πώς διαδέχονται η μία την άλλη, προκειμένου να δημιουργήσουν τη σταδιακή αποκάλυψη ενός μυστηρίου».

«Ποιανού μυστηρίου;»

«Ποιος ευθύνεται για τον θάνατο της 17χρονης Δάφνης; Ποιος της έδωσε τα χάπια και το αλκοόλ;»

«Και συγκίνηση; Τι σας δημιουργεί συγκίνηση;»

«Βασίζεται σε αληθινό γεγονός. Στέλνεις το παιδί σου στη σχολική εκδρομή και σου επιστρέφεται πεθαμένο».

Ο όρος «συγκινώ» πρέπει να νοηθεί κυριολεκτικά – για παράδειγμα, μέρη ή όλο μας το είναι, κινητοποιούνται στην ανάγνωση. Ό,τι συγκινεί εμένα ως αναγνώστρια, αντιστοιχεί με αυτό που συγκίνησε αρχικά τη συγγραφέα.

Συγκίνηση μου προκαλεί επίσης το θέμα της απώλειας της μνήμης, δηλαδή της απώλειας της ιστορίας, του παρελθόντος. Η Εύα αγωνίζεται με την έρευνά της να θεραπεύσει το Αλτσχάιμερ. Σπουδαίο θέμα! Με άλλα λόγια, οι διαδικασίες της δημιουργίας του μυθιστορήματος παρουσιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να αναγκάζουν τη φαντασία μου να συμπληρώνει τις εικόνες, να τις κάνει να έχουν ειρμό, συνοχή, και μετά να καταλήγουν στην ίδια την αποκάλυψη της φαντασίας που είχε η συγγραφέας. Αυτό με συγκινεί.

Η γραφή της έχει την ιδιότητα του παλίμψηστου. Το ένα νοηματικό επίπεδο στις αφηγήσεις των τριών χαρακτήρων επιτυπώνεται στο άλλο, για να καταλήξει διαδοχικά στην επιφάνεια.

«Υπάρχουν και άλλοι χαρακτήρες στο έργο;»

«Ξέρετε, σε πολλούς μύθους αυτός με τη γενναία καρδιά μπορούσε να τραβήξει το ξίφος από την πέτρα ή να ανακτήσει κάτι πολύ σπουδαίο. Για τον Henry James, αυτός είναι o συγγραφέας ή ο αναγνώστης με υψηλό βαθμό αντίληψης, στον πρόλογό του στην Πριγκίπισσα Casamassima, “μια συναίσθηση υποκείμενη σε υπερευαισθησία και ευρύτατη μεγέθυνση”, αυτός με τη μεγαλύτερη ικανότητα να αρθρώσει τη στιγμή της ζωής. Στο μυθιστόρημα, πιστεύω ότι η Λίλα Κονομάρα παρουσιάζει μ’ αυτόν τον τρόπο τη συνειδητότητα κάποιων χαρακτήρων. Όταν δεν μπορούν να αρθρώσουν το μέγεθος της “σπουδαιότητας” κάποιων στιγμών στη ζωή τους, οι τρεις βασικοί χαρακτήρες το κάνουν γι’ αυτούς. Έτσι, όλοι οι μη κεντρικοί χαρακτήρες παρουσιάζουν ενδιαφέρον επειδή εμφανίζονται μέσα από τη δυνατή αισθαντικότητα του Βασίλη, της Εύας και του Άρη, που τους ανεβάζουν σε άλλη διάσταση. Προφανώς, το μυθιστόρημα προκαλεί και σε μας ανάταση της συνείδησης, μας προσκαλεί για μια νέα αντίληψη του εαυτού μας και του κόσμου».

«Η συγγραφέας έχει δώσει συνεντεύξεις; Τι σας αποκαλύπτει που δεν ξέρατε;»

«Είπε: “Αντιμέτωποι με μια πραγματικότητα όπου όλα είναι ρευστά και τα δεδομένα αλλάζουν διαρκώς, οι ήρωες καλούνται να περάσουν σ’ ένα άλλο στάδιο της ζωής τους, όσο κι αν επιθυμούν να διατηρήσουν τις παλιές τους βεβαιότητες κι ο κόσμος αυτός να παραμείνει αναλλοίωτος”».

Ας σταθώ στον Άρη. Οφείλει να δράσει. Ταξιδεύει για να συγκροτήσει παθιασμένα σε μια άλλη χώρα, σε μια άλλη κουλτούρα, τον εαυτό του μέσα από την καλλιτεχνία, όπως ακριβώς είχε κάνει στο παρελθόν και η μητέρα του. Ο Άρης διαμορφώνει τον μύθο του για τον κόσμο που γίνεται μια απέραντη πατρίδα, απομακρυσμένη από βεβαιότητες, αποδρά στην υδάτινη παραίσθηση, σε μια αντανάκλαση εαυτού, στον υδροβιότοπο του Ροδανού. Και ίσως συσχετίζεται μυστικά με τα ημιάγρια άσπρα άλογα της Καμάργκ, που συγγενεύουν με αυτά των αρχαίων Ελλήνων, ζουν ελεύθερα στα απέραντα βοσκοτόπια, ονομάζονται και «άλογα της θάλασσας» λόγω της μεγάλης οπλής τους για να προσαρμόζονται στα βαλτώδη εδάφη. Μήπως ο κόσμος που συναντάει ο Άρης είναι ο προσαρμοστικός δαίμονας της δικής του αυτογνωσίας; Στις δικές του αφηγήσεις αναφέρεται η λέξη-κλειδί στο μυθιστόρημα: Το Ποτάμι.

Η συνομιλήτριά μου δείχνει να χαίρεται...

Το βιβλίο ξεκινά με προμετωπίδα το ποίημα του Ιβ Μπονφουά με τίτλο «Ο κόσμος αυτός ας παραμείνει» και συγκεκριμένα με τον στίχο «Μα η δική μας η ώρα ας είναι/ Πλατειά σαν το ποτάμι», και «ομορφιά, ομορφιά ακέραια,/ Ποταμού ομορφιά» (σελ. 7).

«Διαβάστε μου ένα κείμενο. Θέλω να ακούσω ελληνικά».

Διαβάζω αυτά που ίσως καταλάβει. Τα διαδοχικά επικά ονόματα των πέντε μεγαλύτερων ποταμών του κόσμου που η γιαγιά του Άρη, σαν καλή μαθήτρια, έχει καταγράψει ανεξίτηλα στο μυαλό της και του απαριθμεί: «“Αμαζόνιος, Νείλος, Μισισιπής, Γιανγκτσέ, Κονγκό, καλά βρε Άρη, πώς μπορείς να ζεις χωρίς να έχεις τον χάρτη του κόσμου στο μυαλό σου;” μου λέει κάθε φορά που δεν ξέρω να της απαντήσω ποια είναι η πρωτεύουσα μιας χώρας, ποιος, αυτή που σ’ όλη της τη ζωή δεν έφτασε ούτε μέχρι τη Θεσσαλονίκη» (σελ. 101).

«Ακούστε και αυτό το κομμάτι».

Ολοκληρώνω με την αφήγηση του Άρη προς το τέλος του βιβλίου τονίζοντας τα τοπωνύμια (σελ. 279-281).

Την κοιτώ. Μου σκάει χαμόγελο.

«Με συγκινήσατε! Βρισκόμαστε λοιπόν εδώ μπροστά σ’ έναν χάρτη της Μασσαλίας, η συγγραφέας, εσείς κι εγώ. Μπροστά στον Ροδανό. Ωραία γλώσσα. Ρέει σαν τον ποταμό».

«Ταξιδεύετε συχνά;» τη ρωτώ σαν ν’ απευθύνομαι σε μια φίλη.

«Πολύ περισσότερο απ’ όσο χρειάζεται και θέλω», μου λέει. «Η αίσθηση που νιώθω είναι ότι δεν ανήκω σ’ έναν τόπο, ότι βρίσκομαι παντού στον κόσμο ή πουθενά. Ζω σε περισσότερους τόπους από ποτέ άλλοτε, έτσι ώστε όταν ερωτηθώ από πού είμαι, ίσως να διστάζω ν’ απαντήσω. Μάλλον ένα σύνολο από μνήμες είμαι πια».

«Η μνήμη συνδέεται με τόπους, όμως», απαντώ κοινότοπα.

Συνεχίζει: «Όταν ο Χριστόφορος Κολόμβος επιχειρούσε το ταξίδι της ανακάλυψης του κόσμου, οι χαρτογράφοι πίστευαν ότι τα όρια της γης φυλάσσονταν από τέρατα ή πνεύματα και ότι θα επερχόταν η συντέλεια. Εκείνοι που σχεδίασαν εκ νέου τον χάρτη χωρίς τα μυθικά εκείνα σύνορα πρέπει να βίωσαν την αίσθηση μιας ατέλειωτης ελευθερίας. Τον σχεδίασαν πάλι με νέους τόπους, όπως ακριβώς η συγγραφέας γεμίζει τις άδειες σελίδες μ’ έναν καινούριο κόσμο που επινοεί. Μήπως εντέλει το βιβλίο σας μιλά για την ίδια την πράξη της συγγραφής σαν να είναι ένα συγκεκριμένο ταξίδι, και προσπαθώντας πάντοτε να σχεδιάσει η συγγραφέας από την αρχή τον χάρτη του κόσμου με τα νέα του όρια για το συγκεκριμένο ταξίδι, τα τέρατα εξαφανίζονται στο παρελθόν και βιώνουμε τη γραφή, συγγραφέας και αναγνώστριες, σαν μια πράξη απελευθέρωσης;»

Κοιτάει το ρολόι της. Σηκώνεται βιαστικά από τη θέση της.

lila konomara «Είμαι από την Αρλ», μου λέει, «αλλά τώρα ζω στο Μαρόκο. Επιστρέφω εδώ τις μέρες του Φεστιβάλ για να δω τα παιδιά μου και να δείξω τις φωτογραφίες μου. Φωτογραφίζω μόνο ποτάμια κι ερήμους. Όταν μεταφραστεί, θα είμαι η πρώτη που θα το αγοράσει. Πρέπει όμως τώρα να φύγω, αλλιώς κινδυνεύω να χάσω την πτήση μου. Σας ευχαριστώ πολύ», συμπληρώνει.