Γιάννης Ξανθούλης: «Του φιδιού το γάλα»
Έχω μια δυσπιστία ως προς τις επανεκδόσεις των λογοτεχνικών έργων. Γιατί ένα μυθιστόρημα ή μια συλλογή διηγημάτων να επανεκδοθεί; αναρωτιέμαι, καθώς συλλογίζομαι πως η επανέκδοση θα πάρει τη θέση ενός νέου έργου – ή στο πρόγραμμα του εκδότη ή στους πάγκους των βιβλιοπωλείων ή στις επιλογές του αναγνώστη. Αλλά –καταλήγω– η απόφαση μιας επανέκδοσης μπορεί να έχει λόγο και νόημα, όταν το έργο που επανεκδίδεται κατέχει σημαντική θέση στη συγγραφική πορεία του δημιουργού. Νομίζω πως σε αυτή την περίπτωση ανήκει και η επανακυκλοφορία του μυθιστορήματος του Γιάννη Ξανθούλη Του φιδιού το γάλα.
Αρκετά από τα έργα του Ξανθούλη είχαν κυκλοφορήσει πριν από κάποια χρόνια από εκδοτικό οίκο που στη συνέχεια έκλεισε. Τώρα τα έργα αυτά βρήκαν στέγη στις Εκδόσεις Διόπτρα. Ανάμεσά τους και τούτο το μυθιστόρημα.
Ήταν το 2007 που το έργο Του φιδιού το γάλα είχε δει το φως της δημοσιότητας. Έντεκα χρόνια αργότερα, νομίζω πως μπορούμε να του αναγνωρίσουμε το ότι κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα πολλά βιβλία του Ξανθούλη, καθώς το διακρίνουν από τη μια η γνωστή αφηγηματική άνεση του συγγραφέα και από την άλλη μια εκρηκτική συνύπαρξη δυο –στην ουσία– κόσμων· ρεαλιστικός ο ένας, σουρεαλιστικός ο άλλος.
Ο ήρωας του έργου, ο Ανέστης Κομνηνός, είναι πια ένας ηλικιωμένος μικροεκδότης. Καθώς πριν από μερικά χρόνια είχε υποψιαστεί πως η μνήμη του σιγά σιγά αλλά σταθερά τον εγκατέλειπε, κάθισε και συνέγραψε την ιστορία μιας σημαντικής περιόδου της ζωής του, την έκλεισε σε έναν φάκελο, την παρέδωσε σε δικηγορικό γραφείο και έδωσε εντολή να του αποσταλεί ύστερα από 13 χρόνια, εφόσον βέβαια θα ήταν ακόμα εν ζωή.
Ο μυθιστορηματικός χρόνος ξεκινά από εκείνη τη μέρα, λοιπόν. Μια μέρα σε χρονιά από τις πρώτες του 21ου αιώνα. Φτάνει στο γραφείο του Κομνηνού ένας φάκελος. Αποστολέας κάποιος με το δικό του όνομα. Μέσα, σελίδες που είναι γεμάτες με τη μυθιστορηματική απόδοση μιας ζωής – της δικής του;
Ο Ανέστης Κομνηνός ελάχιστα θυμάται από το παρελθόν του. Και σε αντίθεση με ό,τι συνήθως συμβαίνει στα άτομα που χάνουν λόγω ηλικίας την πρόσφατη μνήμη τους και θυμούνται μόνο γεγονότα και πρόσωπα των προηγούμενων χρόνων, εκείνος έχει ξεχάσει την προηγούμενη ζωή του. Θυμάται μόνο πως είχε μια γυναίκα με την οποία χώρισε, πως η κόρη τους είχε πεθάνει, αλλά έχει ξεχάσει τον θάνατο του αδελφού του.
Κι ενώ προσπαθεί να διαχειριστεί αυτή την κατάσταση –μια ζωή χωρίς, λες, ρίζες– έρχεται ο φάκελος με την ιστορία που φαίνεται πως ο ίδιος είχε γράψει και υπογράψει. Κι αυτό όμως είναι ένα γεγονός που το έχει ξεχάσει. Κι έτσι, ξεκινά να διαβάζει αυτά που υποθέτει ότι είχε ο ίδιος ζήσει… Ή μήπως είναι αυτά που ένας άλλος με το δικό του όνομα έζησε;
Τελικά, ένα μυθιστόρημα που σωστά επανεκδόθηκε. Ολοκληρωμένο από μια ασυνήθιστη για τα ελληνικά δεδομένα συγγραφική ματιά. Από τα σημαντικότερα έργα ενός σημαντικού και πρωτότυπου Νεοέλληνα συγγραφέα.
Ο Ξανθούλης γράφει για το παιχνίδι ανάμεσα στο χτες και το σήμερα, την εναλλαγή του θυμάμαι και δε θυμάμαι, το ερώτημα τι έζησα και τι δεν έζησα. Αυτό το παιχνίδι φωτίζει με έντονες χρωματικές αντιθέσεις το χτες, αλλά με ουδέτερες αποχρώσεις το τώρα.
Η νεανική ζωή του Ανέστη Κομνηνού πέρασε ανάμεσα στη μικροαστική δική του οικογένεια και στη μεγαλοαστική οικογένεια Μέντα. Ο φερετροποιός πατέρας, η αποκλεισμένη στο σπίτι μητέρα, ο αδελφός που ευχαρίστως αποδέχεται να ακολουθήσει το πατρικό επάγγελμα. Και από την άλλη μεριά –στο παλιό αρχοντικό με τον αχανή κήπο, κάπου στο τέλος της οδού Αχαρνών της δεκαετίας του ’60– η οικογένεια Μέντα. Η μητέρα με τη μεγαλοαστική υπεροψία της, ο πατέρας βυθισμένος στην άνοια των εγκεφαλικών, η κόρη που μπορεί να μυήσει στον έρωτα και ο γιος που ως άλλος Ουάιλντ μυεί σε μια άλλη μορφή λογικών συνειρμών. Ο κόσμος τους γοητευτικός και πεισιθανάτιος. Δυο διαφορετικοί κόσμοι, που διεκδικούν τη μετατροπή του έφηβου σε άνδρα. Ποιος κέρδισε; Τελικά ποια ήταν η ζωή που έζησε ο ενήλικας Ανέστης Κομνηνός;
Η αμνησία από τη μια και η ύπαρξη του γραπτού κειμένου από την άλλη μάλλον δίνουν την απάντηση – αλήθεια είναι μόνο ό,τι εμείς αλλά και οι άλλοι γνωρίζουν. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτό που μπορεί να χαρακτηριστεί ως γνώση είναι και ό,τι γράφτηκε. Και αν τελικά αυτό που οι λίγοι μήνες της εφηβείας ενός εφήβου προσφέρανε ως εμπειρία δεν στάθηκε ικανό να αλλάξει και τη συνέχεια της ζωής του, ο υπαίτιος πού μπορεί να αναζητηθεί;
Ο Γιάννης Ξανθούλης έχει γράψει ένα εντελώς ασυνήθιστο μυθιστόρημα – ο σουρεαλισμός συμπορεύεται με τον ρεαλισμό, τα σύμβολα κρατάνε καλά κλεισμένες τις πιθανές ερμηνείες τους και όλα τα πρόσωπα του έργου εγγράφονται στη μνήμη του αναγνώστη, γιατί έχουν πλαστεί με έντονες φωτοσκιάσεις, την ώρα που το ίδιο έντονες είναι οι ασάφειες των κινήτρων τους. Πίσω από τη σύγκρουση του μικροαστικού με τον μεγαλοαστισμό, πίσω από την ερωτική έλξη, πίσω από τις αποφάσεις πάθους ή συμφέροντος, υπάρχει το μεγάλο δίλημμα της προδοσίας ή της προσφοράς. Προδοσία ή προσφορά συμβολίζει το γάλα με το οποίο μια φιδομάνα μεγάλωσε το βρέφος που βρήκε σε κοίτη ποταμού, και το έκανε γερό παλικάρι, τόσο γερό που όλα τα άλλα ζώα νικούσε και στο τέλος μέχρι και την ίδια τη φιδομάνα σκότωσε;
Σελίδες που κάποιες φορές σε παρασύρουν με την αυθόρμητη επαναληπτικότητά τους (οι ερωτικές συνευρέσεις μέσα στον κήπο του αρχοντικού, για παράδειγμα, ή εκείνες που αναφέρονται στις αντιδράσεις του ήρωα μπροστά στο γεγονός της αμνησίας του). Μα και άλλες, που επίσης σε κερδίζουν με την αφηγηματική τους ευρηματικότητα (εδώ να σημειώσω τη σελίδα με τις μπάλες που μαζεύονταν από τον κήπο και κλεινόντουσαν σε σκοτεινό δωμάτιο ή την άλλη με τις πεταλούδες, που βγαίνουν από τα βιβλία στο υπόγειο).
Τελικά, ένα μυθιστόρημα που σωστά επανεκδόθηκε. Ολοκληρωμένο από μια ασυνήθιστη για τα ελληνικά δεδομένα συγγραφική ματιά. Από τα σημαντικότερα έργα ενός σημαντικού και πρωτότυπου Νεοέλληνα συγγραφέα.
Του φιδιού το γάλα
Γιάννης Ξανθούλης
Διόπτρα
432 σελ.
ISBN 978-960-605-646-8
Τιμή €15,50
