Lucy Adlington: «Κόκκινη μεταξωτή κορδέλα»

Το 1943 η Χέντβιχ Ες, σύζυγος του διοικητή του Άουσβιτς, Ρούντολφ Ες, έστησε μέσα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης ένα εργαστήριο μοδιστρικής, στο οποίο έφτασαν να δουλεύουν είκοσι τρεις κρατούμενες. Επιθυμία της ήταν να δώσει στις συζύγους των ναζί αξιωματικών και στις γυναίκες φρουρούς του Άουσβιτς τη δυνατότητα να φοράνε όσο γινόταν ωραιότερα ρούχα. Από αυτό το πραγματικό γεγονός άντλησε έμπνευση η συγγραφέας και ενδυματολόγος Λούσι Άντλινγκτον, χαρίζοντάς μας το εφηβικό μυθιστόρημα Κόκκινη μεταξωτή κορδέλα.

Ηρωίδα και αφηγήτρια του βιβλίου είναι η έφηβη Εβραία Έλλα, που κατέχει τη μοδιστρική χάρη σε όσα πρόλαβε να της διδάξει, πριν αποχωριστούν βίαια, η μοδίστρα γιαγιά της. Παρότι μικρότερη απ’ όσο δείχνει, η Έλλα κατορθώνει χάρη στο πείσμα και στην επιδεξιότητά της να κερδίσει μια θέση στο Ατελιέ Υψηλής Ραπτικής του στρατοπέδου. Εκεί θα γνωρίσει μεταξύ άλλων τη Ρόουζ, μια νεαρή πολιτική κρατούμενη με καταβολές πολύ διαφορετικές από της ίδιας. Ιδιοσυγκρασίες σχεδόν αντίθετες, αφού η Έλλα είναι μαχητική και πραγματίστρια, ενώ η Ρόουζ, φύση εύθραυστη και καλλιτεχνική, πετάει στα σύννεφα πλάθοντας ιστορίες που ακροβατούν μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, τα δυο κορίτσια θα χτίσουν μια γερή φιλία που θα σφυρηλατηθεί μέσα από μικρές χαρές αλλά κι αντιξοότητες κι επώδυνες εμπειρίες, κυρίως όμως από το κοινό τους όνειρο να ανοίξουν το δικό τους κατάστημα ρούχων μετά την απελευθέρωση.

Γύρω τους απλώνεται ένα πλήθος ανθρώπων, σχεδόν αποκλειστικά γυναικών –κρατουμένων και φρουρών– στις οποίες η Έλλα δίνει ονόματα ζώων με βάση κάποιο κυρίαρχο χαρακτηριστικό τους: είναι το Κουνέλι, ο Βάτραχος, η Ύαινα, η Αρκούδα, το Τρωκτικό, ο Σκαντζόχοιρος κτλ. Τα γεγονότα ωστόσο θα της δείξουν –με τρόπο άλλοτε οδυνηρό κι άλλοτε παρήγορο– πως «οι άνθρωποι δεν είναι πλάσματα απλά, φτιαγμένα από ένα μόνο χαρακτηριστικό, σαν το αγνό μετάξι ή το παρθένο μαλλί. Η ύφανσή τους είναι από κάθε λογής κλωστές σε περίπλοκα μοτίβα – καρό ή ακαθόριστα». Οι άνθρωποι έχουν πολλά πρόσωπα, πολλές πτυχές. Η φρουρός Κάρλα, για παράδειγμα, ταλαντεύεται ανάμεσα στην ακατανόητη γενναιοδωρία και στην ανεξέλεγκτη βία. Η υπεύθυνη του εργαστηρίου μοδιστρικής Μάρτα κρύβει πίσω από το άτεγκτο προσωπείο της μια αδιανόητη ιστορία αυτοθυσίας. Ακόμα και η Γκέρντερ, η σκληρή ποινική που κάνει κουμάντο στον στρατώνα της Έλλα και της Ρόουζ, είναι στιγμές που δείχνει ένα πιο ανθρώπινο πρόσωπο.

«Καμία ιστορία δεν μπορεί να είναι τόσο μαγική ούτε τόσο θλιβερή όσο η επιβίωση».

Στην αφήγηση κυρίαρχο ρόλο παίζει το χρώμα. Όχι τυχαία, μια και, από την πρώτη ήδη στιγμή, ο εκρηκτικά πολύχρωμος κόσμος των υφασμάτων του εργαστηρίου μοδιστρικής συνιστά για την Έλλα μια μορφή απόδρασης από το αφόρητα μονότονο καφέ της ως τότε στρατοπεδικής ζωής της. Έξι κεφάλαια έχει το βιβλίο, και σε καθένα από αυτά κυριαρχεί κι ένα χρώμα, εμπνευσμένο από τη ζωή της ηρωίδας στο στρατόπεδο συγκέντρωσης αλλά και τονισμένο από τρυφερές αναμνήσεις της πρότερης ζωής της, που ξεπετάγονται εδώ κι εκεί στη ροή της αφήγησης: έτσι, το πράσινο του πρώτου φουστανιού που ράβει η Έλλα ξυπνά και την ανάμνηση μιας μακρινής μηλιάς, το κίτρινο μυρίζει σκόνη και λεμόνι, το κόκκινο έχει τη μεταξωτή υφή της κορδέλας και γεύση από αίμα, το γκρι κουβαλάει την κρυάδα του φθινοπώρου και την τραχιά υφή της μπουγάδας, το λευκό παγώνει σαν το χιόνι και το ροζ φέρνει μαζί του την απελευθέρωση. Μόνο που ο δρόμος ως αυτή την τελευταία δε θα είναι εύκολος: διαθέτει την πικρή γεύση της αγωνίας για την τύχη των αγαπημένων, τις κακουχίες του στρατοπέδου, την παγίδα του θανάτου που παραμονεύει σε κάθε βήμα, τις πανταχού παρούσες καμινάδες να θυμίζουν την προσωρινότητα και τυχαιότητα της ίδιας της ζωής, τα αχαρτογράφητα νερά των ανθρώπινων προθέσεων, σταυροδρόμια μεγάλων αποφάσεων, έναν σκληρό χωρισμό, πάνω απ’ όλα, τον αγώνα για επιβίωση – με κάθε τρόπο, με κάθε τίμημα. Όπως μπορεί ο καθένας. Δοσμένα όλα σε μια εξαιρετικού ρυθμού αφήγηση, που κάνει το εκτεταμένο αυτό μυθιστόρημα να διαβάζεται απνευστί, μεταφερμένο μάλιστα τόσο αβίαστα στα ελληνικά, που ώρες ώρες ξεχνάς πως διαβάζεις κείμενο από μετάφραση.

Στην Κόκκινη μεταξωτή κορδέλα βεβαίως δεν αποφεύγονται ούτε λογοτεχνικές συμβάσεις ούτε απλουστεύσεις, οι οποίες ενδεχομένως να παρακάμπτουν την ακρίβεια των ιστορικών γεγονότων προς όφελος της ίδιας της αφηγούμενης ιστορίας. Είναι κάτι που ξεκαθαρίζει στον κατατοπιστικό επίλογό της και η ίδια η συγγραφέας – στόχος της, όπως λέει, ήταν να αναδείξει τις ιστορίες πέρα από τις ιστορικές λεπτομέρειες, δίνοντας μια οικουμενική διάσταση στα γεγονότα. Γι’ αυτό κι επιλέγει να αποδώσει το Μπίρκεναου στα αγγλικά ως Μπέρτσγουντ (Δάσος από Σημύδες) – λέξη που διατηρείται και στην ελληνική L Adlington μετάφραση. Γι’ αυτό και το ετερόκλητο πλήθος των συγκρατουμένων της Έλλα, αν και προερχόμενο από διαφορετικές εθνότητες και θρησκείες, φαίνεται να επικοινωνεί απρόσκοπτα, πέρα από εύλογους γλωσσικούς φραγμούς. Γι’ αυτό ίσως και το ίδιο το τέλος του βιβλίου να φαντάζει σε κάποιους υπερβολικά ευτυχές για να είναι αληθινό. Γιατί ζητούμενο της Άντλινγκτον ήταν, πέρα από την οδύνη των ίδιων των γεγονότων, πέρα από τη φρίκη του Ολοκαυτώματος και των ναζιστικών θηριωδιών, να πει μια ιστορία όπου ο ηρωισμός κι η καλοσύνη θριαμβεύουν πάνω στο μίσος και στη βία. Μια ιστορία επιβίωσης. Εξάλλου, όπως κι η ίδια η Έλλα λέει κάπου μέσα στο βιβλίο,θαρρείς για να υπογραμμίσει με τον τρόπο της την πρόθεση της δημιουργού της: «Καμία ιστορία δεν μπορεί να είναι τόσο μαγική ούτε τόσο θλιβερή όσο η επιβίωση».