Κ. Π. Καβάφης: «Σημειώματα ποιητικής και ηθικής»
Ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Εμπειρίκος, ο Παλαμάς, παλαιότερα, ο Άγρας και πολλοί άλλοι, άλλος λιγότερο, άλλος περισσότερο άφησαν, πέρα από το καθαρώς ποιητικό τους έργο, κείμενα όπου εκθέτουν γνώμες, κρίσεις και απόψεις πάνω στην τέχνη τους και τους εκπροσώπους της. Ο Κ. Π. Καβάφης, λιτός στην ποιητική γραφή, και εδώ μιλάμε για την ποσότητα και όχι για την ποιότητα, υπήρξε λιτός και στον πεζό λόγο. Αν εξαιρέσουμε μερικά πολύ σύντομα σημειώματα και μερικές επιστολές δεν έχουμε κείμενα δικά του θεωρητικά, εκτεταμένα. Έχουμε μόνο τον μικρό τόμο με τα Σημειώματα ποιητικής και ηθικής, γραμμένα ανάμεσα στα 1902-1911, τα οποία παρουσίασε στο κοινό, και αυτή ήταν η πρώτη φορά, ο Γ. Π. Σαββίδης το 1983 από τις εκδόσεις Ερμής, στα οποία είχε κάνει πολύ σοβαρές επισημάνσεις.
Η περίοδος 1902-1911 είναι πολύ σημαντική για τον Καβάφη γιατί είναι η δεύτερη και κρίσιμη δεκαετία της δημιουργικής του ωρίμασης, από το 1891, όταν ο ποιητής ήταν 28 ετών, μέχρι το 1911, όταν ήταν 48 ετών.
Την περίοδο αυτή ο Καβάφης στρέφεται προς τον δημοτικισμό, αφήνει οριστικά πίσω του τα διδάγματα του ρομαντισμού και του παρνασσισμού και προσπαθεί να αρθρώσει τη δική του ποιητική φωνή. Σκέψεις και ιδέες που θα τον απασχολήσουν στα ποιήματά του, βρίσκονται εν σπέρματι στα Σημειώματα και είναι αυτά, τρόπον τινά, ο κανόνας που πρέπει να ακολουθήσει. Στα χρόνια αυτά, φαίνεται πως ο ποιητής αποκτά περισσότερη αυτοσυνειδησία, συναισθάνεται σοβαρά την αποστολή του στην τέχνη και αποκτά μεγαλύτερη κυριαρχία πάνω στα εκφραστικά του μέσα. Και τότε ο «κομψευόμενος αισθητής Κωνσταντίνος Π. Καβάφης μεταμορφώνεται στον ποιητή Κ.Π. Καβάφη», κατά την έκφραση του Σαββίδη.
Από τη γραφή των Σημειωμάτων πέρασαν εκατόν δέκα χρόνια και από την πρώτη έκδοσή τους πάνω από σαράντα χρόνια. Ήταν λοιπόν καιρός να ανανεωθεί τουλάχιστον η φλούδα του βιβλίου, εφόσον το πνεύμα παραμένει ίδιο και αειθαλές, επηρεάζοντας τις νεότερες γενιές περισσότερο από το πνεύμα παντός άλλου.
Έτσι «ψιθυριστά» φτάνει σε μας η φωνή του Αλεξανδρινού και κατά την περίφημη φράση του E. M. Φόρστερ «αγγλίζουσα ελαφρότατα», «σε ελαφρήν απόκλιση προς το σύμπαν».
Ο εκδοτικός οίκος Αιώρα αναλαμβάνει αυτό το χρέος προς τον ποιητή και το κοινό του, και η επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ Μάρθα Βασιλειάδη γράφει την Εισαγωγή.
Εκεί, σ’ αυτή τη λιτή Εισαγωγή, η Βασιλειάδη τοποθετεί συνοπτικά τον ποιητή στον χώρο. Είναι πλέον ο ποιητής που κανείς «δεν αμφισβητεί την εξέχουσα θέση που κατέχει στη λογοτεχνική μας ιστορία και στην αναμέτρησή της με την νεωτερικότητα»· «το φιλόλογον κοινόν αλλά και η συλλογική μνήμη έχει αποδεχτεί το φαινόμενο του ποιητή, ο οποίος κατέκτησε ενάντια σε κάθε στερεότυπο την ποιητική του ελευθερία». Ακολουθούν ορισμένα εργοβιογραφικά σχόλια και καταλήγει με τα «Σημειώματα», τα οποία είναι γραμμένα «σε λυτά φύλλα χαρτιού διαφόρων μεγεθών […] καθαρογραμμένα άλλα με μολύβι και άλλα με μελάνι», όπως γράφει και ο Σαββίδης στο δικό του εισαγωγικό κείμενο, σημειώνει η Βασιλειάδη.
Η Βασιλειάδη, επίσης, θα τονίσει την «κίνηση μιας οξυμένης ποιητικής αυτοσυνείδησης και ενός ανήσυχου φιλοσοφικού στοχασμού». Ο ποιητής, «χωρίς ρητορείες και χωρίς κομπασμό θα ξεσκεπάσει σε τόνο χαμηλόφωνο ιδιωτικό ένα είδος σύνοψης κριτικών στοχασμών εις εαυτόν», θα περιγράψει «το γεγονός της δημιουργίας ή τη σημασία της μνήμης στην ποιητική πράξη», «θα σχολιάσει καυστικά αλλά με χιούμορ τη σοβαροφάνεια ή τη συμβατικότητα των ταξικών διακρίσεων». Έτσι «ψιθυριστά» φτάνει σε μας η φωνή του Αλεξανδρινού και κατά την περίφημη φράση του E. M. Φόρστερ «αγγλίζουσα ελαφρότατα», «σε ελαφρήν απόκλιση προς το σύμπαν».
Κρατώ την «ελαφρήν απόκλιση προς το σύμπαν» που νομίζω την υποστηρίζει ο ποιητής μ’ εκείνο το λοξό βλέμμα στο γνωστό πορτρέτο του και μπαίνω σε μια επιλογή από τα «Σημειώματα» για επανάληψη. Όσοι τα ξέρουν, ευχαρίστως, θα τα ξαναθυμηθούν. Όσοι δεν τα ξέρουν ευκαιρία έχουν να τα μάθουν.
Ο ποιητής μάς θέτει μπροστά στο ερώτημα για την αλήθεια στην τέχνη· το κεφάλαιο είναι μεγάλο και η άποψή του σεβαστοτάτη, όταν αναλογιστούμε τον προβληματισμό του: όσο πιο μεγάλο το ψέμα τόσο πιο μεγάλη η τέχνη. Και το συνακόλουθο: «Υπάρχουν Αλήθεια και Ψεύδος άραγε; Ή υπάρχουν μόνον Νέον και Παλαιόν – και το ψεύδος είναι απλώς το γήρας της αληθείας;» (Γ΄). Συγκλονιστικά αφοπλιστικός. «Γνωρίζω που είμαι δειλός και δεν μπορώ να πράξω. Γι’ αυτό λέγω μόνον. Αλλά δεν νομίζω πως τα λόγια μου είναι περιττά. Θα πράξη άλλος» (Απόσπασμα από το Δ΄). Ακόμα, ο ποιητής θα μιλήσει περί «λαγνείας» και «διαστροφής» και της σημασίας και της μιας και της άλλης στη δημιουργία. Περί οραμάτων που έχουν οι μοναχοί (και οι ποιητές φυσικά), περί ελαττωμάτων που έχουν τα ποιήματα και του χρόνου που απαιτείται για να αποκαλυφθούν. Περί των θυσιών που πρέπει να κάνει όποιος επιλέγει την τέχνη˙ η θέση του επί των θυσιών, αν και ο Καβάφης δεν φημίζεται για τη θρησκευτική του πίστη, θυμίζει τον Ιησού και εκείνο το «χάρισε τα πλούτη σου στους φτωχούς και έλα μαζί μου». Περί της ερωτικής παρέκκλισης. Περί των νόμων της πολιτείας, περί περιγραφικής ποίησης, περί «Αμοιβής», περί δημιουργικού ενθουσιασμού, περί του «πως εχρειαζόταν σ’ έναν άνθρωπο σαν κ’ εμένα –τόσο διαφορετικό– η μεγάλη πόλις», περί βιοποριστικής εργασίας, περί της ομορφιάς του απλού λαού, περί της σημασίας της εντύπωσης στη δημιουργία, περί του «Με αρέσει… το χαμπαγκάρισμα», «με αρέσει… το καλοκαίρι». «Δουλεύουμε … δια τους κατοπινούς». Και το τελευταίο, ΚΖ΄, τα ποιητικά μέτρα στη σειρά: μακρό, βραχύ βραχύ, μακρό , βραχύ, βραχύ μακρό, βραχύ/ (δύο φορές) και μακρό, βραχύ, μακρό βραχύ, βραχύ μακρό, βραχύ. Σ’ αυτά τα μέτρα, πάνω κάτω, σημείωσε ένα τραγούδι που έλεγαν δύο περαστικοί νέοι. Κι ο ποιητής: «Τι σώματα, τι μαλλιά, τι πρόσωπα, τι χείλη… κ’ εγώ φυλάγοντας μιαν ηχώ».
Έτσι όλη η ποίησή του σπερματικά κλείνεται σ’ αυτά τα «Σημειώματα».
Είκοσι επτά Σημειώματα ποιητικής και ηθικής, μια μικρή εισαγωγή κι ένα χρονολόγιο, μια σύμπτυξη του όλου ποιητικού έργου, είκοσι επτά σπόροι που με τον καιρό γονιμοποιήθηκαν.
Τέλος, πέρα από το περιεχόμενο, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το περιέχον, διότι το βιβλίο διαβάζεται από τα εξώφυλλα, όπου ενημερωτικά σημειώματα προϊδεάζουν για το μέσα μέρος. Το χρώμα και η εικόνα δεν είναι αμελητέα σε μια ποίηση που η λιτότητά της δεν αφορούσε μόνο τα κείμενα αλλά και το χαρτί στο οποίο τυπώνονταν· απλά φύλλα χαρτιού…
Σημειώματα ποιητικής και ηθικής
Κ. Π. Καβάφης
Αιώρα
72 σελ.
ISBN 978-618-5048-87-7
Τιμή: €7,00
