Pierre Chantraine: «Ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής»
«Ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα. Κάθε λέξη και η ιστορία της είναι ένα μυθιστόρημα»
(Κυριάκος Χαραλαμπίδης)
Την παραπάνω ρήση του Κύπριου ποιητή μας διαπιστώνει ο Έλληνας αναγνώστης μόλις πιάσει στα χέρια του και φυλλομετρήσει το Ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής του Pierre Chantraine (Πιερ Σαντρέν) και, πολύ περισσότερο ακόμα, μόλις σκύψει βαθιά στις λέξεις, στην ιστορία τους και στα πάθη τους, που συχνά έχουν τις ρίζες τους στα μυκηναϊκά χρόνια, από όπου εκκινούν για να φτάσουν ως την εποχή μας. Στην ετυμολογία τους εστιάζει το ενδιαφέρον του ο μέγας Chantraine, χωρίς να παραβλέπει την ιστορία τους, την οποία παρακολουθεί σε όλη τη διαδρομή της ελληνικής γλώσσας μέχρι σήμερα.
Το Λεξικό φτάνει στα χέρια μας συμπληρωμένο με το «Χρονικό της ελληνικής ετυμολογίας», όπου άξιοι συνεχιστές του Chantraine συγκεντρώνουν και δημοσιεύουν νέες απόψεις για την ετυμολογία αρχαίων ελληνικών λέξεων, καθιστώντας το συνεχώς επίκαιρο. Από τους επιμελητές του έργου, καθηγητές του Α.Π.Θ., ο Γιώργος Παπαναστασίου ανέλαβε τις επιβιώσεις ή αναβιώσεις των αρχαίων λέξεων στη νέα ελληνική, μέσα στο πνεύμα του Chantraine πάντα, ενώ ο Δημήτρης Χρηστίδης ανέλαβε το έργο του ελέγχου και της προσαρμογής των παραπομπών στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, αφού τα εντόπισε, εφόσον στις άλλες εκδόσεις παρέχονταν μόνο με τον αριθμό τους. Στην παρούσα έκδοση προστέθηκε κατάλογος με όλες τις αρχαίες πηγές. Τη μετάφραση έφεραν σε πέρας ο Θανάσης Πέτρου (Α-Ο), και βοήθησε η Μαρίνα Διάφα, και ο Γιώργος Δάρλας (Π-Ω). Φυσικά, είναι πλήθος οι ειδικοί επιστήμονες που συνεργάστηκαν για την ολοκλήρωση αυτού του πολύ σημαντικού λεξικού, το οποίο ο Chantraine παρέδωσε στο κοινό πριν από 30 χρόνια και σήμερα εμείς το έχουμε αναθεωρημένο, συμπληρωμένο, επικαιροποιημένο. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Chantraine έχει λάβει υπόψη του και το ετυμολογικό λεξικό του Hj. Frisk στα γερμανικά και το αγγλικό του R.S.P. Beekes, αλλά αυτό που κάνει τη διαφορά του δικού του λεξικού από τους άλλους είναι ότι έστρεψε το ενδιαφέρον του στην ιστορία της λέξης.
Οι μελετητές παρακολούθησαν τη γλώσσα, από τις πινακίδες Πύλου, Κνωσού, Φαιστού και Μυκηνών, κατέγραψαν τις αλλοιώσεις στη δομή και κατέληξαν, όπου ήταν δυνατό, στη δημοτική και στην καθαρεύουσα. Βεβαίως, έλαβαν υπόψη τους τα ομηρικά δεδομένα, τη γλώσσα των τραγικών, λυρικών, πεζογράφων, αττικών συγγραφέων και μη. Επίσης παρακολούθησαν πώς μια λέξη αντικαθίσταται από μια άλλη όπως, για παράδειγμα: το «ύει» από το «βρέχει», η «τίτθη» από την «τροφό», το «κορέννυμι» από το «χορτάζω», ο «μισθός» από το «οψώνιον» > όψον=ποσό για να αγορασθεί η καθημερινή τροφή.
Άλλα παραδείγματα: Οι συγγραφείς κάνουν διάκριση της λέξης «δέος» από τη λέξη «φόβος». Ο «φόβος» είναι συναίσθημα που οδηγεί στη φυγή, ενώ το «δέος» είναι ο έλλογος φόβος, η ανησυχία. Ο Αμμώνιος δίνει τον ακόλουθο ορισμό: δέος πολυχρόνιος κακού υπόνοια, φόβος δε παραυτίκα πτόησις. Ωστόσο, και οι δύο όροι χρησιμοποιούνται ο ένας αντί του άλλου και από τον Όμηρο και από τους αττικούς συγγραφείς. Η λέξη «βία» και η λέξη «ισχύς». Η πρώτη δηλώνει τη δύναμη, τη βία που ασκείται σε κάποιον, ενώ η δεύτερη σημαίνει τη σωματική δύναμη, τη «ρώμη».
Είναι ένα κόσμημα και περιμένει να μας ξεναγήσει στους ανεκτίμητους θησαυρούς του.
Η ελληνική γλώσσα άσκησε μεγάλη επίδραση στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο, επισημαίνονται όμως και οι λέξεις που δανείστηκε από το λατινικό. Ας σταθούμε στη λέξη «ποιότης», που τη δημιούργησε ο Πλάτων, τη μετέφρασε ο Κικέρων σε «qualitas» και έπειτα πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Η λέξη «δίαιτα», που επιβιώνει μέχρι σήμερα, χρησιμοποιήθηκε ποικιλοτρόπως. Ανάμεσα στις χρήσεις της και η ιατρική και η πολιτική. 1. Διαιτάομαι-ώμαι, «ακολουθώ συγκεκριμένη διατροφή», «ζω με συγκεκριμένο τρόπο», «επιβάλλω δίαιτα για λόγους υγείας». 2. Είμαι διαιτητής, διαιτητεύω, συμβουλεύω, συμβιβάζω.
Η λέξη «ιός» σημαίνει βέλος, δηλητήριο, φαρμάκι, φάρμακο, χυμός φρούτων, εκκρίσεις ζώων, σκουριά, πατίνα.
Σταματώ για λίγο και στη λέξη «μάγγανον», «φίλτρο, γητειά». Θυμίζω τον στίχο του Οδυσσέα Ελύτη: «Ε Παναγιά Τα μάγγανα» (Ο μικρός ναυτίλος, 12) και πρόκειται για την Παναγία που γιατρεύει ή λυτρώνει από τα μάγια. «Μάγγανα» είναι και τα φάρμακα και τα γοητεύματα, αλλά και ο τεχνικός όρος «άξονας τροχαλίας» (το μαγκάνι στο πηγάδι). Από το «μάγγανον» βγαίνει το ρήμα «μαγγανεύω», κάνω μάγια. Η Κίρκη π.χ. μαγγάνευσε τους συντρόφους του Οδυσσέα και τους μετέτρεψε σε χοίρους. Μαγγανεία είναι η μαγεία. Υπάρχει και ο «μαγγανευτής», ο αγύρτης και ο απατεώνας. Στα νεότερα χρόνια έχουμε το μαγκανοπήγαδο, το μαγκώνω, το μάγκωμα και τη μέγγενη.
Η λέξη «οργή», σημαίνει την παρόρμηση, τη διάθεση, τον χαρακτήρα, αλλά εξελίχτηκε σε «πάθος, οργή». Το ρήμα «οργάω», που μετονομαστικά πλάστηκε από την «οργή», διαβάζουμε στο Λεξικό, σημαίνει «είμαι γεμάτος χυμούς», «σφρίγος» και λέγεται για την εύφορη γη, τα φυτά που ανθίζουν και τα φρούτα που ωριμάζουν. Όμως χρησιμοποιείται και για ανθρώπους και ζώα: «είμαι γεμάτος ζήλο και ερωτική επιθυμία». Να θυμηθούμε το ρήμα «οργά» στον «Ύμνο του μεγάλου Νόστου» του Άγγελου Σικελιανού: «κι ο ουρανός οργά,/ σαν απ’ της λύρας τις χορδές ανάμεσα το χέρι/ φαντάζει που χτυπά…». «Οργάς» είναι η γόνιμη και ιερή γη της Ελευσίνας και η λέξη αντιστοιχεί στην κυριολεξία του «οργάω». «Οργάς» είναι και το κορίτσι σε ηλικία γάμου και από εδώ πηγάζουν ο οργασμός, το οργίζομαι, το οργώνω, το όργιο και πάρα πολλά ακόμη.
Ωραίο το ρήμα «πλίσσομαι», που σημαίνει «προχωρώ με μεγάλο τροχασμό». «Διαπεπλιγμένον» αποκαλεί ο Αρχίλοχος τον ωραίο φαντασμένο στρατηγό που φεύγει με μεγάλο διασκελισμό (το βάζει στα πόδια, με άλλα λόγια). Αλλά και στου Αριστοφάνη τους Αχαρνής τραγουδά ο χορός για κάποιον που επίσης έφυγε με μεγάλους διασκελισμούς. Εδώ βρίσκεται και το «βήμα πλίγμα», αλλιώς η τρικλοποδιά ως όρος του λεξιλογίου της πάλης. Ας μην παραλείψουμε να αναφέρουμε το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Ο Ηρακλής κι εμείς»: με «την τρικλοποδιά· – με τούτην/ κερδίζονται τα πιο πολλά, στην πυγμαχία, στην πάλη, και στα Γράμματα ακόμα». Αλλά και το σημείο ανάμεσα στα πόδια και το περίνεο εδώ έχουν τη ρίζα τους, όπως και το επίρρημα «αμφι-πλιξ», «για τα φίδια που καβαλικεύουν τον άξονα του τροχού ή το τιμόνι ενός άρματος, καθώς τυλίγονται γύρω τους», διαβάζουμε στο λεξικό. Να 
υποθέσουμε πως αυτή την εικόνα μεταφέρει ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημα «Β’ Μυκήνες»: «Είδα τα φίδια σταυρωτά με τις οχιές/ πλεγμένα πάνω στην κακή γενιά/ τη μοίρα μας»;
Το θαυμάσιο λεξικό του Pierre Chantraine περιέχει 1.663 λήμματα, είναι μεγάλου μεγέθους με σκληρό εξώφυλλο και ιλουστρασιόν επικάλυμμα. Είναι ένα κόσμημα και περιμένει να μας ξεναγήσει στους ανεκτίμητους θησαυρούς του.
Ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής
Αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση
Pierre Chantraine
Μετάφραση: Θανάσης Πέτρου – Γιώργος Δάρλας
Επιμέλεια: Γιώργος Παπαναστασίου – Δημήτρης Χρηστίδης
ΑΠΘ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη
σ. 1.664
ISBN: 978-960-231-204-9
Τιμή €68,90
