Νίκος Βατόπουλος: «Στο βάθος του αιώνα»
Η Αθήνα είναι κάτι πολύ πιο μεγάλο και σαφώς κάτι πολύ πιο όμορφο από την εικόνα που δίνει εκ πρώτης όψεως. Δεκαετίες δεν αρκούν για να φτάσει κανείς σε ένα επίπεδο γνώσης και ερωτικής ενσυναίσθησης με την πόλη…
Το αφήγημα του Νίκου Βατόπουλου Στο βάθος του αιώνα: Ένα αφήγημα για την Αθήνα είναι μια περιπλάνηση στον χρόνο και στον χώρο, όπως φαίνεται από τον τίτλο και τον υπότιτλο και όπως αναλύεται διεξοδικά σε κύκλους, στα δεκατέσσερα κεφάλαια που το αποτελούν. Είναι η σύνθεση των αναμνήσεων ενός παιδιού σε σύνδεση με τους στοχασμούς ενός ενήλικου άντρα που προσπαθεί να δει την πόλη του πίσω από την επιφάνεια, εισβάλλοντας στο βάθος της και στον μύθο της. Συγκεκριμένα, ο συγγραφέας περιπλανιέται στους δρόμους, στις γειτονιές, στις πλατείες και παρατηρεί τα κτήρια, τα μεγαλοπρεπή και τα συνηθισμένα, μελετά την αρχιτεκτονική, την εποχή και τις συνήθειές της, βλέπει τις αφίσες, τους κινηματογράφους, θυμάται τις διαφημίσεις, τις καβαλίνες στους δρόμους, αρπάζεται από τις οσμές και διατρέχει την πόλη και την ιστορία της μέσα από ό,τι φαίνεται και ό,τι κρύβει στα σπλάχνα της.
Ο Βατόπουλος, παιδί αυτής της πόλης, έρχεται να μας θυμίσει τη σημασία της έτσι όπως τη γνώρισε και έτσι όπως τη ζει διαρκώς, εξήντα χρόνια τώρα. Μοναχικός περιπατητής, ένα ανοιξιάτικο βράδυ και η «Πατησίων, ευθεία, χρύσιζε, τρεμόσβηνε», ενώ εκείνος θα ήθελε ένα σινεμά να μπει και να δει το 1900. Ούτε τον Μπερτολούτσι είχε στον νου του ούτε κάτι σχετικό… μόνο την ταξιθέτρια που έδινε το πρόγραμμα και οδηγούσε με τον φακό τον θεατή στον κόσμο της μαγείας. Αυτό που κάνει τώρα ο Βατόπουλος.
Στη μνήμη με σειρά αλλά και εκτός σειράς θα εμφανιστούν ο πατέρας με το καρό πουκάμισο σαν τον Μπινγκ Κρόσμπι στο εξώφυλλο ενός δίσκου BINGCROSBYsings,που μας χαμογελάει μέσα από τη φωτογραφία του, με το καρό σακάκι του και τα καπελάκι του. Στο αφήγημα όμως πρωταγωνιστεί η Αθήνα κι ο συγγραφέας είναι ο ρεπόρτερ που την τριγυρίζει και την περιγράφει, όχι ψυχρά και αντικειμενικά, αλλά αντικειμενικά και θερμά. Θα ερευνήσει τα πάντα, τις παλιές ντανιασμένες εφημερίδες, θα σταθεί στα σπουδαία της εποχής, στο έγκλημα που συντάραξε την Αθήνα και την Ελλάδα γενικώς, όταν μάνα και κόρη σκότωσαν τον σύζυγο της δεύτερης. Εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ και πρώτη σελίδα, σε περίοπτη θέση ο κεφαλαιογράμματος τίτλος: ΠΥΚΝΟΣ ΠΕΠΛΟΣ ΜΥΣΤΗΡΙΟΥ ΚΑΛΥΠΤΕΙ ΕΙΣΕΤΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΚΡΕΟΥΡΓΗΣΙΝ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ κ.λπ., με τις φωτογραφίες της δράστιδος που τίποτα δεν αποδεικνύουν από τα σκοτεινά έγκατα του νου και της ψυχής. Από ό,τι θυμάμαι κι εγώ για την «κατακρεούργησιν» του Αθανασόπουλου, είχε συντεθεί και τραγούδι: «Καημένε Αθανασόπουλε, τι σου ’μελλε να πάθεις». Το νερό του Καματερού επίσης ήταν στις ειδήσεις της εποχής ως ίαμα που θεράπευε πάσαν νόσον και πάσαν… κάτι άλλο.
Ο Βατόπουλος, παιδί αυτής της πόλης, έρχεται να μας θυμίσει τη σημασία της έτσι όπως τη γνώρισε και έτσι όπως τη ζει διαρκώς, εξήντα χρόνια τώρα.
Ο συγγραφέας θα σταθεί συμπαθητικά στην παρέα νεαρών Αφρικανών που μιλούν μια άγνωστη γλώσσα αλλά φαίνονται κεφάτοι, στη γυναίκα με τα μεγάλα γαλάζια μάτια στο παράθυρο, θα νιώσει την εποχή της ανοικοδόμησης από τα υλικά στους δρόμους της Κυψέλης και όχι μόνο, θα οσφρανθεί το άρωμα από τις πένθιμες αγγελικούλες στην οδό Πολυγένη και στην Κυπριάδου τις μιμόζες. Πριν από το 1910 και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα η καβαλίνα ήταν διεθνής οσμή των πόλεων. Μετά ήρθε το καυσαέριο. Και από τις οσμές θα περάσει στις φωτογραφίες. Μια οικογένεια –μαμά, μπαμπάς, κοριτσάκι– στην οδό Πανεπιστημίου. Το ξεφύλλισμα ενός άλμπουμ δίνει πληροφορίες για την εποχή, την οικογένεια, τη μόδα, το στιλ. Μια παλιά φωτογραφία και –ω, του θαύματος– η Αίθουσα Βλάχου της εφημερίδας Καθημερινή. «Ο Γεώργιος Βλάχος ήταν εστέτ… περιστοιχισμένος από όση ομορφιά και πολυτέλεια μπορούσε να συγκεντρώσει γύρω του», γράφει η Ελένη Βλάχου. Βιβλιοθήκες με σπάνια βιβλία, οι τοίχοι ντυμένοι με πίνακες ζωγραφικής, παλιές εικόνες, ωραίες λάμπες και πάνω στο γραφείο του «μια συλλογή από λεπτά αμεταχείριστα πενάκια και μια άθικτη δεσμίδα από λευκό χαρτί». Η συνοδευτική φωτογραφία υπερπολλαπλασιάζει τα όσα είπαμε. Το τζάκι, η χαμηλή ροτόντα και το ανθοδοχείο, ο πολυέλαιος, τα μικροέπιπλα, τα μπιμπλό και άλλα πολλά αποδεικνύουν τη μεγαλοσύνη που μετριέται με το καλό γούστο και πολύ χρήμα. Εκεί κοντά και το Μέγαρο του κόντε Σπυρίδωνος Θεοτόκη, έργο του Κλεάνθη, που γκρεμίστηκε και πάνω του χτίστηκε το ξενοδοχείο Ambassadeur. Αλλά εκείνο που κεντρίζει είναι η ατίθαση αμαζόνα Τζέιν Ντίγμπι, σύζυγος του Θεοτόκη, «με τον κατάλευκον ίππον της, τας χρυσάς παρυφάς του κοντογουνίου της, το ατλαζωτόν κυανούν φόρεμά της» και άλλα πολλά από την περιγραφή του Πολύβιου Δημητρακόπουλου στη μυθιστορία του Τζένη Θεοτόκη. Εκεί κοντά και γύρω γύρω σήμερα, οι φτωχοί αλλοδαποί, τα συμπαρομαρτούντα και όλα εκείνα που βγαίνουν από τους πίνακες του Μπρίγκελ ή τον Ουγκό.
Η Πλατεία Ομονοίας, «η βαθιά κολυμβήθρα της Αθήνας», «συμπίλημα κοινωνικών τάξεων». Τα άλλα μέγαρα και μνημειώδη κτήρια, οι αρχιτέκτονες και ειδική αναφορά στην προσφορά του Παναγιώτη Τέτση για μια Αθήνα «που θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία και να προκαλεί εργασίες για το ιδεώδες της μικρής πρωτεύουσας». Τα πρόσωπα, πάνω στα οποία κάνει ζουμ ο αφηγητής, τα μαγαζιά, οι εφημερίδες, τα χαρτικά, τα σπίτια, όπως του Γκυιλφόρδου, κάπου στην Πλατεία Αιγύπτου ή Βικτωρίας, εκλεκτικιστικό αρχοντικό, κι ας το λένε κάποιοι «υβριδικό» αγνοώντας την εποχή, τη μαστοριά και τη νέα τεχνολογία που το γέννησε. Το σπίτι με τη μοβ μπουκαμβίλια «σαν αξιωματικός που ατιμάζεται καθώς του ξηλώνουν τα παράσημα». Οι κινηματογράφοι, τα έργα, οι ηθοποιοί, τα εστιατόρια. Σαν τον Ντίκενς θα κυκλοφορήσει στις φτωχογειτονιές, σαν τον Ευγένιο Ατζέ στο Παρίσι, τον Άλφρεντ Ντέμπλιν στο Βερολίνο, τον Φραντς Κάφκα στην Πράγα και ο Βατόπουλος στην Αθήνα της Γενιάς του ’30 και του 2004… «αφήνοντας στην άκρη έστω για λίγο τον αφρό της πραγματικότητας» (δεν μας διαφεύγουν τα ορόσημα για την έξαρση μιας πολιτιστικής και πνευματικής Αθήνας το ένα και μιας αθλητικής, και όχι μόνο, λάμψης το άλλο, παραχαράσσοντας εμείς οι ίδιοι την εμπειρία μας). Ο Κέβιν Άντριους φωτογράφισε την Αθήνα σαν Καρυάτιδα με γλάστρα το κεφάλι. Τα γκρεμίσματα στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες συνθέτουν το ρέκβιεμ σε μια πόλη που πεθαίνει για να γεννηθεί στη θέση της μια άλλη. «Ψευδαισθητικές επικαλύψεις των γενεών με τη μορφή του γιου να διυλίζεται στη μορφή του πατέρα»…
Σπίτια επιφανών πωλούνται σε άλλους επιφανείς και οι απόγονοι τα κατεδαφίζουν για να γίνουν πολυκατοικίες. Τραυματικές οι κατεδαφίσεις οικιών όπως εκείνη του Ελευθερίου Βενιζέλου, της Βρετανικής Πρεσβείας, του Δημοτικού Θεάτρου… κάθε οικοδόμημα και ο αρχιτέκτονάς του. Το κτήριο της ΓΣΕΕ, κάθε δωμάτιο και άλλο ύφος. «Μα είναι ένα θαύμα…» είχε πει η Μελίνα μόλις το είδε. Το Μέγαρο Λιβιεράτου ή αλλιώς Υπατία, «μια νεομπαρόκ εξτραβαγκάντζα», ένα «κομψοτέχνημα από γαλλική πορσελάνη». Η πολυκατοικία όπου έζησε για λίγο η Μαρία Κάλλας και άλλα grands palais, petits palais, «θα μπορούσε κανείς να πει πολλά για τα Μυστήρια των Αθηνών και τους Αθλίους της πόλης», να φτάσει στην Κερένια κούκλα του Χρηστομάνου και στην Ομόνοια του Γ. Ιωάννου. Πραγματολογικές αναφορές και τεκμηριώσεις, αλλά και λογοτεχνικές, όπως προκύπτουν από τα μυθιστορήματα – Γιώργου Θεοτοκά, Διομήδη Πετσάλη.
Το βιβλίο είναι σαν μαγικό κουτί, γεμάτο θαύματα, προϊόν μεγάλης έρευνας και συνειδητής αναζήτησης.
Ο Τρικούπης παρακολουθούσε ο ίδιος την κατασκευή της Εθνικής Βιβλιοθήκης, μας λέει. Η Αθήνα αλλάζει. Άλλη αυτή που είδε ο Σατωβριάνδος το 1806, άλλη ο Άντερσεν το 1841, άλλη αυτή που φωτογραφίζει η Nelly στη δεκαετία του ’30, πάντα όμως είναι συνδεμένη με τον αρχαίο μύθο της. Οι καταστροφές από τα Δεκεμβριανά, η Αθήνα σαν τη Μαδρίτη στον ισπανικό εμφύλιο και τις άλλες βομβαρδισμένες πόλεις στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Η σχετικότητα του χρόνου είναι ένας οδηγός για να χαμηλώνει η αλαζονεία του παρόντος», μας λέει ο Νίκος Βατόπουλος. Ειδική μνεία κάνει στον Παύλο Μυλωνά, που φωτογραφίζει τα μικρά συμπαθητικά σπίτια αναθεωρώντας την αστική συγκρότηση της πόλης. Ας σταθούμε για λίγο σ’ εκείνον τον κήπο στην Καραγεώργη της Σερβίας, «με γαζίες, μπαξιάνες και γκιουλ μπιρσίμ, στο βάθος το περιβόλι με τα ψηλά, μεγάλα δέντρα […] τόπος επιθυμίας, συνωστισμού και έξαψης»!
Η φωτογραφία της Πλατείας Συντάγματος στα 1927, με τα ζαχαροπλαστεία του Ζαχαράτου, του Ζαβορίτη, τραπεζάκια γεμάτα κόσμο, κυρίως άντρες καλοντυμένοι με τα ψαθάκια τους, σπανίως γυναίκες. Η αφήγηση πηγαινοέρχεται, συγκρίνει μόδες, ντυσίματα, τακούνια, εξάπτει τη φαντασία. Α! Ο Παλαμάς στην Ασκληπιού –τον είδε ο Καλομοίρης– ή στην Περιάνδρου στην Πλάκα. Σήμερα κάθεται στην πολυθρόνα του στον κήπο του Πνευματικού Κέντρου, όπως και ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Άγγελος Τερζάκης, ενώ στην Ασκληπιού τα βιβλιοπωλεία διαθέτουν σε προσφορές παλιά σπάνια βιβλία. Η Ατλαντίδα και τα Κλασικά Εικονογραφημένα, ο Ελευθερουδάκης, τα βιβλία του Ιουλίου Βερν, οι Τρεις σωματοφύλακες στην αφίσα με τη Λάνα Τάρνερ και τον Τζιν Κέλι. Ένας χείμαρρος που δεν τελειώνει και σε κάθε σελίδα περιμένει κι άλλη έκπληξη, όπως ο μαρμάρινος σκύλος στη Φωκίωνος Νέγρη από το 1940, η γνωστή μας Ταράτσα του Ιάκωβου Ρίζου με θέα την Ακρόπολη από το 1897 και ο Βιτόριο Εμανουέλε στην Αθήνα το 1907, καλεσμένος του βασιλιά.
Το βιβλίο είναι σαν μαγικό κουτί, γεμάτο θαύματα, προϊόν μεγάλης έρευνας και συνειδητής αναζήτησης. Είναι γραμμένο με στοχασμό, με συναίσθημα, με μεγάλη αγάπη, με ωραία γλώσσα και τεκμηριωμένο με πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Εξαιρετικό το εξώφυλλο με το κολάζ –ένας καλοντυμένος έφηβος με την Αθήνα στην αγκαλιά του και στην καρδιά του–, πλουσιότατη η βιβλιογραφία. Όποιος έχει μάτια, την ομορφιά τη βλέπει.
Στο βάθος του αιώνα
Ένα αφήγημα για την Αθήνα
Νίκος Βατόπουλος
Μεταίχμιο
σ. 280
ISBN: 978-618-03-2461-7
Τιμή: 16,60€
