Romain Gary: «Η υπόσχεση της αυγής»
Ο Ρομέν Γκαρί γεννήθηκε στις 21 Μαΐου 1914 και πέθανε στις 2 Δεκεμβρίου 1980. Αυτά είναι και τα μοναδικά στοιχεία που μπορούμε να πούμε με ακρίβεια, βεβαιότητα και σαφήνεια για το άτομό του. Διότι όλα τα υπόλοιπα αρχίζουν και περιπλέκονται, κι έχει βάλει κατά πολύ το χέρι του και ο ίδιος ο Γκαρί σε αυτό. Γεννήθηκε είτε στο Βιλνό της Λιθουανίας είτε στη Μόσχα, από Εβραίους γονείς. Πατέρας του μάλλον ήταν ο Αριέ Λίιμπ Κάτσεφ, ευκατάστατος γουνέμπορας της περιοχής, είτε ο διάσημος Ρώσος ηθοποιός Ιβάν Μοσιούκιν. Μητέρα του η Μίνα Οφτσίνκα, δευτεροκλασάτη ηθοποιός του ρώσικου θεάτρου. Το σίγουρο επίσης είναι πως μεγάλωσε χωρίς πατέρα, αφού ο νόμιμος σύζυγος της Μίνα, ο Κάτσεφ, την εγκατέλειψε για να ξαναπαντρευτεί, έντεκα χρόνια μετά τη γέννηση του συγγραφέα. Η οικογένεια περιπλανιέται, εξαιτίας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της ρώσικης επανάστασης, από τη γέννηση του Ρομέν, που τότε λεγόταν Ρομάν, μέχρι το 1918, όταν το Βιλνό προσαρτάται στην Πολωνία και θα αποκτήσουν όλοι τους την πολωνική υπηκοότητα. Ο Ρομέν μεγαλώνει με τη μητέρα του και μέσα σε οικονομικές δυσκολίες. Εκείνη όμως φροντίζει να μη λείψει ίχνος γαλλικής παιδείας στον γιο της. Έτσι, το 1928 φθάνουν στη Νίκαια της Γαλλίας, όπου και εγκαθίστανται. Μετά τον πρώτο χρόνο προσαρμογής και ύστερα από διάφορες δουλειές, η Μίνα καταφέρνει να βρει μια μόνιμη εργασία στο ξενοδοχείο Μερμόν. Ο Ρομέν τελειώνει το λύκειο, γράφεται στη Νομική του Εξ-αν-Προβάνς, το ’34 συνεχίζει τις σπουδές του στο Παρίσι, γράφεται στην Ανώτερη Στρατιωτική Προετοιμασία και το ’35 πολιτογραφείται Γάλλος. Εκδίδει την πρώτη του νουβέλα το ’35, γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα, που θα εκδοθεί μετά τον θάνατό του, ζει διάφορες ερωτικές περιπέτειες, αποφοιτά από τη Νομική το ’38, κατατάσσεται στην Πολεμική Αεροπορία και το ξέσπασμα του πολέμου τον βρίσκει ως εκπαιδευτή στη Σχολή Παρατηρητών. Το ’41 πεθαίνει η μητέρα του στη Νίκαια.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν σταχυολογήματα από την πραγματική ζωή του Ρομέν Γκαρί, μέχρι εκείνη περίπου τη χρονική στιγμή όπου τελειώνει και το βιβλίο. Και τα αναφέρουμε γιατί η Υπόσχεση της αυγής έχει να κάνει με αυτή τη χρονική περίοδο της ζωής του συγγραφέα. Θα λειτουργούσε εν είδει αυτοβιογραφίας, αλλά η πένα του Γκαρί δεν μπορεί να αφήσει την πεζή πραγματικότητα, όσο περίεργη, δύσκολη και σκληρή κι αν ήταν, απλώς να καταγράφει χρόνια και δεκαετίες. Επεμβαίνει μυθιστορηματικά όσο δεν παίρνει – εσκεμμένα. Αποτέλεσμα, να έχουμε ένα μυθιστόρημα το οποίο βασίζεται σε έναν άξονα που θα μπορούσε να λέγεται Ρομέν Γκαρί / Ρομάν Κάτσεφ μαζί με κάποια λίγα στοιχεία που μπορούν να θυμίζουν το αυτό πρόσωπο. Από αυτή την άποψη και μόνο είναι κάτι εξαιρετικό. Όταν συγκαιρινά του συγγραφικά «τέρατα», όπως ο Σαρτρ, η Μποβουάρ, η Γιουρσενάρ, επιδιώκουν να κάνουν αμιγώς αυτοβιογραφίες και αποτυγχάνουν, συνειδητοποιώντας διά της πράξης το ατελέσφορο και αφερέγγυο του όλου εγχειρήματος, ο Γκαρί το πιάνει ανάποδα και κάνει λογοτεχνία διά της αυτοβιογραφίας του, δείχνοντας πώς ένας δόκιμος συγγραφέας, επί τούτου, περνά από τη λογοτεχνία σε ένα είδος αυτοβιογραφίας καταστρατηγώντας την τελευταία επ’ ωφελεία της πρώτης και αδιαφορώντας για την πραγματική του ζωή. Αυτό το σχήμα μπερδεύει και θολώνει πολλά πράγματα για την πραγματική ζωή του Γκαρί. Ο Γκαρί όμως όχι μόνο τυχαίος πεζογράφος δεν ήταν, μα θα λέγαμε πως πάντα επιδίωκε κάτι τέτοιο, από μικρή ηλικία – να ξεφεύγει μέσα από την τέχνη, μέσα από κάθε μορφή έκφρασης. Διόλου τυχαίο που αποτελεί τη μοναδική περίπτωση στα γαλλικά γράμματα που απέσπασε δυο φορές το βραβείο Γκονκούρ… αλλά με διαφορετικό όνομα, ως Εμίλ Αζάρ. Και υπάρχουν κι άλλα. Από το πραγματικό και το Ρομέν Γκαρί, μέχρι το Φόσκο Σινιμπάλντι και το Εμίλ Αζάρ. Κι αν όλ’ αυτά μάς θυμίζουν τους ετερώνυμους του Φ. Πεσόα, αυτό ίσως να αποτελεί και τη μόνη τους ομοιότητα. Κατά τα άλλα, οι διαφορές είναι πάρα πολλές. Καμία σχέση ο πληθωρικός και ανοικονόμητος Γκαρί με τον προσεκτικό και μετρημένο Πεσόα. Ο Τσβέταν Τοντόροφ τοποθετεί τον Γκαρί στους πέντε καλύτερους Γάλλους συγγραφείς του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Πού είναι όμως ο Γκαρί σήμερα; Επιβεβαιώνονται τα λόγια του μεγάλου θεωρητικού; Η πληθωρικότητα που επιδεικνύει ο Γκαρί έχει και τις επιπτώσεις της. Ατημέλητος λόγος, μακρηγορίες χωρίς ίχνος διόρθωσης και καλλωπισμού πρέπει να του στοίχισαν τη θέση που του αξίζει. Θεωρούσε πως ο συγγραφέας πρέπει να αφήσει πίσω του δυο ράφια βιβλία για να τον θυμούνται. Λάθος. Όμως αυτός ήταν ο Γκαρί. Έδινε απλόχερα, λογοτεχνικά, ανυπολόγιστα, γιατί μέσα του είχε μάθει να είναι έτσι, έστω διά μιας, μάλλον, ασχημονούσας περίπτωσης – αν θεωρήσουμε πως για την περίπτωση της μητέρας του που τον μεγάλωσε ισχύουν έστω τα μισά απ’ όσα περιγράφει.
Η ζωή του ήρωα αποτελεί μια αέναη πάλη να δικαιώσει, να ευχαριστήσει, να ικανοποιήσει τη μητέρα του. Γιατί εκείνη τον διέπλασε έτσι.
Η υπόσχεση της αυγής από τις Εκδόσεις Στερέωμα, σε μια εξαιρετική μετάφραση, με επίμετρο και ένα χρονολόγιο της ζωής του Γκαρί από τη Μαρία Παπαδήμα, μπορεί να προσληφθεί και ως ένας ύμνος στη μητρική αγάπη. Κατά τα μεσογειακά πρότυπα. Με όλα τα θετικά και τα αρνητικά. Τι κι αν ο Γκαρί αποτελεί κι αυτός περίπτωση Εβραίου της διασποράς; Το αίμα νερό δεν γίνεται, ιδίως στον μεσογειακό κόσμο. Κι όσο και να θέλει ο συγγραφέας να συσκοτίσει αυτή τη μακρινή καταγωγή του, εκείνη επιμένει να βγαίνει συνεχώς στην επιφάνεια ακόμα και διά της μητέρας του. Η ζωή του ήρωα αποτελεί μια αέναη πάλη να δικαιώσει, να ευχαριστήσει, να ικανοποιήσει τη μητέρα του. Γιατί εκείνη τον διέπλασε έτσι. «Από την πλευρά μου, ήμουν αποφασισμένος να κάνω ό,τι περνούσε από το χέρι μου για να γίνει η ίδια, με τη διαμεσολάβησή μου, μια καλλιτέχνις διάσημη και φημισμένη, κι αφού δίστασα για πολύ καιρό ανάμεσα στη ζωγραφική, στο θέατρο, στο τραγούδι και στον χορό, κατέληξα μια μέρα να επιλέξω τη λογοτεχνία, η οποία μου φαινόταν σαν το τελευταίο καταφύγιο πάνω στη γη όλων εκείνων που δεν ξέρουν πού να κρυφτούν». Αλιευμένο αυτό το απόσπασμα από τη σελίδα 28 του βιβλίου λέει τόσο πολλά, όσα είναι κι εκείνα που κρύβει προσωρινά και θα μας εμφανίσει ο συγγραφέας στη συνέχεια. Η μητρική αγάπη που επιδεικνύει η μητέρα του προς τον γιο της καταλήγει πιεστική, φορτική, σκληρή καίτοι δεν την έβλεπε έτσι στην αρχή ο συγγραφέας. Αναγνωρίζει όμως την ανιδιοτέλειά της, και από τις δυο μεριές, μεγαλώνοντας. Όπως και αναγνωρίζει πως επρόκειτο για έναν ομφάλιο λώρο τόσο σφικτά δεμένο, που δεν επρόκειτο να κοπεί ποτέ. Ακόμα και μετά το φυσικό τέλος ενός εκ των δυο μερών. Όπως και επίσης φροντίζει να απομακρύνει οιδιπόδεια συμπλέγματα κ.λπ. από αυτή τη σχέση. Ορθώς; Από τη μεριά του λογοτέχνη ναι, του ανθρώπου όμως σίγουρα όχι, αν πράγματι ήταν έτσι η μητέρα κάποιου.
Πορευόμενος στη ζωή όπως σε θέλει η μητέρα σου, με σκοπό να εκπληρώσεις όλα τα επιτεύγματα που περιμένει εκείνη από σένα, οδεύεις ολοταχώς στον γκρεμό. Και φυσικά δεν είναι αυτό που θέλει να μας δώσει ο συγγραφέας μέσα από το βιβλίο αυτό. Το αντίθετο, αφού ο ίδιος δεν καταστράφηκε και φυσικά δεν κατάφερε να γίνει όλα αυτά που ήθελε η μητέρα του. Ο Γκαρί μάς επισημαίνει πως ακόμα και μέσα από μια υπερπροστατευτική μητρική αγάπη τέτοιου τύπου, που γίνεται φορτική και πιεστική τις περισσότερες φορές, μπορούμε να κρατήσουμε στην πορεία αξιοσημείωτα πράγματα. Μια αγάπη που διαφεύγει των ορίων της μητρότητας, μια αγάπη με ανιδιοτέλεια δηλαδή, μια 
βάση επιστροφής διά της ανάμνησης σε έναν τόπο, ίσα να ακουμπήσουμε για να ξεκουραστούμε ψυχικά για να πάρουμε δυνάμεις και να συνεχίσουμε τον αγώνα μας προκειμένου να κάνουμε το καλό και να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι, για εμάς και για τους άλλους… Κι αυτό έκανε ο Γκαρί στην προκειμένη περίπτωση!
Το βιβλίο έκανε ταινία ο Ζιλ Ντασέν το 1970 με τη Μελίνα Μερκούρη στον ρόλο της μητέρας του Γκαρί και το 2017 ο Ερίκ Μπαρμπιέ με τη Σαρλότ Γκενσμπούργκ στον ίδιο ρόλο.
Η υπόσχεση της αυγής
Romain Gary
Μετάφραση – Επίμετρο – Χρονολόγιο: Μαρία Παπαδήμα
Στερέωμα
440 σελ.
ISBN 978-960-8061-94-1
Τιμή €24,50
