Σοφία Νικολαΐδου: «Το χρυσό βραχιόλι»

Μια διαδεδομένη συμβουλή σε νέους συγγραφείς είναι: «γράψε αυτό που ξέρεις» ή καλύτερα: «μάθε αυτό που γράφεις». Είναι κάτι που σίγουρα έχει επαναλάβει στα μαθήματα δημιουργικής γραφής που παραδίδει εδώ και χρόνια η Σοφία Νικολαΐδου. Και νομίζω ότι στο νέο της βιβλίο δικαιώνει και τις δυο διατυπώσεις.

Γράψε αυτό που ξέρεις, διότι για χρόνια εργαζόταν ως φιλόλογος σε σχολείο, γνωρίζοντας υποψήφιους ήρωές της, ίσως ακόμα και δευτεραγωνιστώντας στα πρώιμα στάδια των ιστοριών τους. Επίσης, η πρόσφατη ενασχόλησή της με τη διδασκαλία στο Τμήμα Δημοσιογραφίας του Αριστοτέλειου θα την έφερε σε επαφή με πρωταγωνιστές της επί το έργον. Και αν δεν κάνω λάθος, η έμπνευση του βιβλίου και μια από τις συμπεριλαμβανόμενες αφηγήσεις, είναι η μητέρα της.

Αλλά και μάθε αυτό που γράφεις, διότι η συγγραφέας επέλεξε να μην οικειοποιηθεί τους ρόλους των ηρώων της –των πρώτων Ελλήνων που σπούδασαν στην οικογένειά τους, σπάζοντας επαγγελματικές παραδόσεις και κατεστημένα– αλλά να τους προσφέρει το μικρόφωνο. Αυτή τη φορά, λοιπόν, δεν καταπιάνεται η ίδια με την οικοδόμηση του μύθου της, αλλά τον στοιχειοθετεί· τον πλαισιώνει σ’ έναν πίνακα που μου έδωσε την εντύπωση ότι είναι ζωγραφισμένος με την προσωπική της παλέτα: με την ακρίβεια, την οικονομία και την αιχμηρή πρόζα της να εναρμονίζονται με την προφορικότητα, τη ροή αλλά και την ταυτότητα της εκάστοτε ιστορίας.

Δεν ξέρω αν μπήκε στον πειρασμό να επέμβει πιο δυναμικά στο υλικό της, αναπλάθοντας ή δραματοποιώντας –όπως φαντάζομαι ότι θα έκαναν πολλοί ομότεχνοι στη θέση της–, αλλά θα τολμήσω να υποθέσω ότι αν το σκέφτηκε, αυτό συνέβη πριν από τις πρώτες της καταγραφές· προτού ανακαλύψει το μυθοπλαστικό σφρίγος τους.

Οι άνθρωποι που κατορθώνουν να φορέσουν το χρυσό βραχιόλι (έκφραση για το πολυπόθητο πτυχίο) έχουν φωνή, προσωπικότητα, ευγλωττία, έχουν να διηγηθούν συγκρούσεις, γκάφες, δραπετεύσεις από οικογενειακά δεσμά, από επαρχιακούς κοινωνικούς κλοιούς και οικονομικές δυσκολίες. Μιλούν για θέληση, στόχους και υπερπροσπάθεια. Αναπόφευκτες είναι οι συγκρίσεις με τους συναγωνιστές τους: τα παιδιά με πολιτισμικό και οικονομικό υπόβαθρο, που «τα βρήκαν όλα έτοιμα», κατηγορία στην οποία φιλοδοξούν να εντάξουν και τους δικούς τους απογόνους. Ειδικά δε όταν αναφέρονται στις ελπίδες και τα σχέδια για το μέλλον τους, οι πρωταγωνιστές εξομολογούνται και εκτίθενται. Δε λείπει η ωραιοποίηση καταστάσεων, οι εκούσιες κι ακούσιες αποκρύψεις, οι οποίες ωστόσο φωτίζονται από τον διάφανο τρόπο της αληθινής αφήγησης: λάμπουν διά της απουσίας τους, πείθοντας για την ειλικρίνεια του κειμένου.

Είναι επίκαιρο και απευθύνεται σε όλους τους αναγνώστες που αγάπησαν τα γράμματα· δηλαδή, σε όλους τους αναγνώστες.

Όλες οι ιστορίες είναι ευκολοδιάβαστες και λειτουργούν ως ανεξάρτητα διηγήματα που συνοψίζουν τη ζωή ιδιαίτερων χαρακτήρων. Καλύπτουν πολλές περιπτώσεις: το πλήθος όσων πάλεψαν να γίνουν γιατροί (στην οποία ανήκε κι ο πατέρας μου), τους επιχειρηματίες, τους επαρχιώτες που μετακόμισαν στη μεγαλούπολη, τους Έλληνες που μετανάστευσαν για να σπουδάσουν, τους ομογενείς που επέστρεψαν, τους υποτρόφους και, φυσικά, τη νέα γενιά, εικοσάρηδες, συχνά μετανάστες από γειτονικά κράτη. Είναι γνώριμες ιστορίες· όλοι μας έχουμε ακούσει παρόμοιες από γονείς και συγγενείς ή τις έχουμε διηγηθεί – είμαι σίγουρος πως η συγγραφέας θα δεχτεί πολλές κρούσεις αναγνωστών που θα της πουν: άκου τι έχω να σου πω εγώ να γράψεις.

Η ίδια υποστηρίζει στο οπισθόφυλλο ότι κατά την ανάγνωση ηχεί ένα διαρκές μουρμούρισμα: οι φωνές των παλιών που πίστευαν ότι τα γράμματα σε κάνουν άνθρωπο – μουρμούρισμα με το οποίο μεγάλωσα κι εγώ, αν και, για να είμαι ακριβής, μάλλον είχε την ένταση τηλεβόα. Πρόκειται για την ταύτιση των σπουδών με την ανάγκη για επιβίωση αλλά και τη φιλοδοξία, ενίοτε ίσως και τη ματαιοδοξία, μια ταύτιση που τροφοδοτείται απ’ το δέος των αγράμματων απέναντι στη μόρφωση, δέος που μάλλον έχει εκλείψει, κρίνοντας απ’ τη σιγουριά των ανορθόγραφων που κηρύττουν στα κοινωνικά δίκτυα.

Ωστόσο, προσωπικά, στο Χρυσό βραχιόλι άκουσα κι άλλες αλήθειες, όπως για παράδειγμα ότι τελικά η δοκιμασία και η μετέπειτα επιτυχία λειτουργεί συχνά αυτοολοκληρωτικά: ακόμα κι όσοι έκριναν ότι θα πετύχαιναν περισσότερα αν είχαν ξεκινήσει με καλύτερες συνθήκες, δήλωναν πλήρεις και ικανοποιημένοι. Μάλιστα, απουσιάζουν οι άνθρωποι που να δήλωσαν ότι έχασαν τον χρόνο τους. Ακόμη κι όσοι κατέληξαν να μην εξαργυρώσουν το πτυχίο και να ασκήσουν διαφορετικό επάγγελμα, θεωρούν ότι η ανώτατη μόρφωση τους διεύρυνε τον τρόπο σκέψης και τους βοήθησε στη σταδιοδρομία τους. Η απουσία τέτοιων δηλώσεων δεν είναι εσκεμμένο ατόπημα ή παράλειψη, αλλά δρα συμπερασματικά.

snikolaidd Εν τέλει, το Χρυσό βραχιόλι καλύπτει το θέμα του στην ολότητά του. Είναι μια συλλογή χορταστική και σκιαγραφεί μια ολόκληρη εποχή, που έχει διαμορφώσει πολλές από τις ελληνικές νοοτροπίες του σήμερα – και όχι μόνο τις αρνητικές, που έχουμε μάθει να ανακαλούμε συνειρμικά στο άκουσμα της φράσης. Είναι επίκαιρο και απευθύνεται σε όλους τους αναγνώστες που αγάπησαν τα γράμματα· δηλαδή, σε όλους τους αναγνώστες.