Michael Haag: «Αλεξάνδρεια: Η πόλη της μνήμης»
Η εμβληματική πόλη της Αλεξάνδρειας, η Αλεξάνδρεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Πτολεμαίων, της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου, του Ε.Μ. Φόρστερ, του Λόρενς Ντάρελ και του Αλεξανδρινού κουαρτέτου του, του Τσίρκα και της τριλογίας του, τόσων και τόσων ταξιδευτών, επισκεπτών και στοχαστών, είναι η πόλη που έγινε μύθος, σαν τον ήρωα που της έδωσε το όνομά του, και ο μύθος που σύρει το όνομα κάλυψε την πραγματικότητα.
Ο συγγραφέας Μάικλ Χάαγκ μάς λέει ότι ο Πλούταρχος αναφέρει πως ο Αλέξανδρος έχτισε την Αλεξάνδρεια κατόπιν υποδείξεως της τοποθεσίας από τον ίδιο τον Όμηρο, στη δ’ ραψωδία της Οδύσσειας, και αποδείχτηκε όχι μόνο σπουδαίος ποιητής αλλά και οξυδερκής αρχιτέκτονας. Εκεί, λοιπόν, έχτισε την πόλη του, ορόσημο ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, για να χωρίζει τον καιρό σε προ Αλέξανδρου και μετά Αλέξανδρο, και τον σύμπαντα κόσμο σε πολιτισμούς και άπειρες ιδιοσυγκρασίες. Από το 331 π.Χ. μέχρι το 641 μ.Χ., που την κατέκτησαν οι Άραβες, ήταν βασίλισσα της Μεσογείου, η «πρώτη», η «κορυφή των πόλεων», η «ενδοξοτάτη», η μία και μοναδική.
Ο Χάαγκ γράφει την ιστορία της, αφού ερεύνησε πηγές –ημερολόγια, επιστολές, φωτογραφίες–, μίλησε με επιζώντες μάρτυρες, περισσότερους από εκατό ανθρώπους. Οι επισκέψεις του στην Αλεξάνδρεια με την Εύα Ντάρελ αναβίωσαν τις αναμνήσεις της –in situ– και ενίσχυσαν την αξία αυτού του βιβλίου, καθώς και οι εκδρομές με τον Μπερνάρ ντε Ζογέμπ, τον «τελευταίο των Αλεξανδρινών». Από τα ονόματα που αναφέρονται στο ογκώδες βιβλίο, έρχονται και επανέρχονται στην επιφάνεια ο Λόρενς Ντάρελ, ο Ε.Μ. Φόρστερ και ο Καβάφης. Αυτοί οι τρεις θα δώσουν μια γενική άποψη για την πόλη, ιδίως οι δύο βιογραφίες του Φόρστερ και οι δύο του Ντάρελ.
Έμφαση δίνεται στην ερωτική αύρα που έχει η πόλη. Μας ενδιαφέρει η γνώμη του Φόρστερ, που καταγοητεύτηκε από τον μεγάλο ποιητή και ανέλαβε να τον μεταφράσει και να τον κάνει γνωστό στη Δύση. Τον συνάντησε στο σπίτι του στην οδό Λέψιους 10 –το όνομα της οδού προς τιμήν του Γερμανού αιγυπτιολόγου– και από εκεί ξεκίνησε η λογοτεχνική αποθέωση της Αλεξάνδρειας. Του Φόρστερ, που τίποτα δεν του αρέσει στην πόλη –ούτε τα φαγητά ούτε η μουσική ούτε οι άνθρωποι– του αρέσει ο Καβάφης και το έργο του, ενώ ο Καβάφης φοβόταν ότι «δεν θα του άρεσε» ή ακόμη πως «δεν θα το κατανοούσε».
Ο συγγραφέας αφήνει για λίγο τον Φόρστερ και πιάνει τον Ντάρελ, που είχε πρωτοπάει εκεί το 1941 και ήταν είκοσι εννέα ετών. Τότε η Αλεξάνδρεια ήταν «πέντε ράτσες, πέντε γλώσσες, μια ντουζίνα δόγματα· πέντε στόλοι που κάνουν ελιγμούς ανάμεσα στις λιγδιασμένες αντανακλάσεις τους, πίσω από τον λιμενοβραχίονα». Είχε χωρίσει τη Νάνσυ, με την οποία είχε μια κόρη, την Πηνελόπη. Στην Αλεξάνδρεια γνώρισε την Εύα Κοέν, το 1942, τη διάσημη δεύτερη σύζυγό του, από την οποία απέκτησε πάλι μία κόρη. Αργότερα παντρεύτηκε μια Γαλλίδα που πέθανε κι έπειτα μια άλλη που χώρισε. Ο ταραχώδης ερωτικός βίος του, καθώς και οι γυναίκες και οι κόρες που έχασε γίνονται σπουδαίο υλικό για το Αλεξανδρινό κουαρτέτο του.
Όταν το 1977 επέστεψε στην πόλη, κατέλυσε και πάλι στο ξενοδοχείο Σέσιλ, με τους χρυσούς καθρέφτες, στην Κορνίς. Η επιστροφή όμως ύστερα από τόσα χρόνια τον έκανε να νιώσει θλίψη. Η πόλη τού φάνηκε αποχαυνωμένη και άψυχη· «η αληθινή μου ζωή μοιάζει να υπάρχει μόνο στα βιβλία», έγραφε. Στην Αλεξάνδρεια είχε επιστρέψει για να ξεναγήσει ένα συνεργείο του BBC· ωστόσο, έπληττε μέχρι τη στιγμή που κατάφερε να εντοπίσει το παλιό του σπίτι: «Εδώ καθόμασταν και δειπνούσαμε… εκεί ήταν το στούντιο που εργαζόταν η Κλέα»· η Κλέα έγινε πρότυπο για την «Κλέα» των μυθιστορημάτων του. Κι όταν μαθεύτηκε πως ο γνωστός Λόρενς Ντάρελ ήρθε στην πόλη και πλήθος άνθρωποι έτρεξαν να τον δουν, εκείνος σημείωσε: «Στην πραγματικότητα, ο αριθμός των ανθρώπων που συναντάς στη ζωή σου δεν είναι τόσο μεγάλος – των ανθρώπων που σε σημαδεύουν, εννοώ».
Από το 331 π.Χ. μέχρι το 641 μ.Χ., που την κατέκτησαν οι Άραβες, ήταν βασίλισσα της Μεσογείου, η «πρώτη», η «κορυφή των πόλεων», η «ενδοξοτάτη», η μία και μοναδική.
Η καβαφική πόλη διατηρεί πάντως όλη την εωσφορική γοητεία της. Η Βιβλιοθήκη με τη φιλολογική κληρονομιά της αρχαίας Ελλάδας, με τον Θεόκριτο που χαρακτηρίστηκε ο «Όμηρος των αλεξανδρινών σαλονιών». Με τον Απολλώνιο τον Ρόδιο και τον Καλλίμαχο, πρότυπο για τον Βιργίλιο. Το Μουσείο, επίτευγμα των Πτολεμαίων, τον Ερατοσθένη που υπολόγισε τη διάμετρο της Γης, τον Αρίσταρχο τον Σάμιο που διατύπωσε, δεκαοχτώ αιώνες πριν από τον Κοπέρνικο, τη θεωρία του ηλιοκεντρικού σύμπαντος, τον Ερασίστρατο που έφτασε κοντά στην ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος. Αργότερα άνθισε η φιλοσοφία και οι άνθρωποι διαλογίζονταν μεταξύ ερήμου και θάλασσας. Ακολούθησαν χρόνια παρακμής μέχρι το 1869, που οι Άγγλοι και οι Γάλλοι έδειξαν ενδιαφέρον με τη διώρυγα του Σουέζ. Οι πολιτικές περιπέτειες οδήγησαν σε αλλαγές. Όμως ο Καβάφης, ο Φόρστερ και ο Ντάρελ είχαν αναπνεύσει εκείνο το άρωμα που το έλεγαν jamais de la vie κι ας καταρρέει η αρχιτεκτονική της πόλης.
Ο φακός της αφήγησης στρέφεται και πάλι στον Έντουαρντ Μόργκαν Φόρστερ, στον οποίο η Αλεξάνδρεια μοιάζει με ένα μεταφυτευμένο φυτώριο ευρωπαϊκού πολιτισμού στις ακτές της Αφρικής. Έφτασε εκεί σιδηροδρομικώς το 1915, ταξιδεύοντας κατά μήκος του Δέλτα του Νείλου, ερχόμενος καταγοητευμένος από την Ινδία. Ήταν τριάντα έξι ετών, είχε γράψει κάμποσα μυθιστορήματα και είχε ήδη μάθει πολλά από τον μαθητή του τον Μασούντ. Δικά του είναι και τα Ένα δωμάτιο με θέα, Επιστροφή στο Χάουαρντς Εντ, Το πέρασμα στην Ινδία. Δικός του και ο Μορίς, όπου πραγματεύεται το θέμα του ομοφυλοφιλικού έρωτα, το οποίο θα δημοσιευόταν μετά τον θάνατο τον δικό του ή της Αγγλίας. Και ξέσπασε ο πόλεμος: «Μη σε παρασύρει ο ρομαντισμός», έγραφε σε έναν φίλο του. Όποιος και αν επικρατήσει, θα είναι «ήττα του πολιτισμού στην Ευρώπη».
Ο Φόρστερ ζει στην κόψη του ξυραφιού και οι ιστορικές συνθήκες τον τροφοδοτούν με μυθιστορηματικό υλικό. «Ο ιμπεριαλιστής δεν είναι αυτό που νομίζει ή φαίνεται. Είναι εξολοθρευτής», έγραφε. Μας δίνει περιγραφή της Λέσχης, όπως μας την έχει δώσει και ο Στρατής Τσίρκας. Να είναι η ίδια, άραγε; Τραγική η ερωτική του μοναξιά, μέχρι να αποφασίσει να αφήσει «κατά μέρος την ευπρέπεια». Ο Καβάφης είχε καταφέρει να συνδέσει «το ποταπό με το εξαίσιο, διαποτίζοντας ταυτόχρονα τα πάντα με συναίσθημα». Ο «έρωτας σαν άσπλαχνο και ιδιότροπο αγόρι διατρέχει βιαστικά τη γραμματεία της Αλεξάνδρειας», γράφει.
Πρόσωπα πολλά ξεπηδούν συνεχώς με τις δικές του εμπειρίες, μαρτυρίες, στην επιφάνεια της αφήγησης, όπως του Ες, που το 1930 έγραφε στη μητέρα του «τι παράδεισος ήταν ο κήπος μας στην άκρη της ερήμου», εκεί που αργότερα θα κατέφθαναν οι Γερμανοί και οι Ιταλοί για να βάλουν τέλος στην «ανησυχητική ειρήνη». Εκεί που ο Ρόμπερτ Λίντελ προσπαθούσε να εντοπίσει τα βήματα του Καβάφη, τουgenius loci της πόλης. Εκεί και ο Σεγκόπουλος, η Ρίκα, ο Ντάρελ που έγραφε στον Σεφέρη: «Η ευτυχία μας εδώ… είναι μικρή μα τέλεια».
Το βιβλίο είναι γεμάτο από φράσεις εντός εισαγωγικών, μεταφέρει δηλαδή τις μαρτυρίες των συγγραφέων τους άρτιες, ως έχουν, χωρίς επεξεργασία. Είναι πολυθεματικό. Σαν τον ταξιδιωτικό οδηγό που έγραψε ο Φόρστερ για την Αλεξάνδρεια (που εξαντλήθηκε και ξαναεξαντλήθηκε), την πόλη τροφό πολλών θεμάτων, ιστορικών, κοινωνικών, πολιτικών, πολεμικών, ερωτικών, ανθρώπινων, την «πόλη της ψυχής».
Γοητευτική η περιπλάνηση, η ξενάγηση, η διανοητική περιπέτεια, στην οποία συμβάλλει βεβαίως και η ωραία μετάφραση του Αντώνη Καλοκύρη και στα ενδιάμεσα, σαν ιντερμέδια, τα ποιήματα του Καβάφη.
Αλεξάνδρεια: Η πόλη της μνήμης
Michael Haag
μετάφραση: Αντώνης Καλοκύρης
Εκδόσεις Πατάκη
604 σελ.
ISBN 978-960-16-8123-8
Τιμή €27,00
