Κώστας Βούλγαρης: «Η αλήθεια»
Στο Προοίμιο του βιβλίου, επτά συγγραφείς «και τόσοι άλλοι» έρχονται στο προσκέφαλο του συγγραφέα και του ζητούν να γράψει γι’ αυτούς. Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα στο θεατρικό έργο του Πιραντέλο, εδώ οι κατονομαζόμενοι είναι επτά «και τόσοι άλλοι» και φωνάζουν: «Δος ημάς εις το φως και άφες τους λέγοντας λέγειν ό,τι αν βούλονται, ως της δεινής σοφίας ημών αμαθείς όντες…». Έτσι έχουν τα πράγματα και έτσι παίρνει στα χέρια τον κάλαμον (στα καθ’ ημάς κάθεται στον υπολογιστή) και o Κώστας Βούλγαρης αρχίζει να γράφει. Και επειδή τα επτά και άλλα τόσα πρόσωπα έχουν το καθένα τη δικιά του γλώσσα –αρχαία, αρχαιοπρεπή, καθαρεύουσα, μικτή, τρέχουσα– με όποιες παρεκκλίσεις από τους αυστηρούς γραμματικούς ή συντακτικούς κανόνες, δείχνοντας και πώς από τη μία γλώσσα μπαίνουμε στην άλλη και πώς η γλώσσα εξελίσσεται και πώς ο λόγος της Ελληνιστικής περιόδου π.χ. απέχει παρασάγγας και στάδια πολλά από την υποδειγματική γλώσσα του Ξενοφώντος (δεν είναι τυχαίο πως τα γραπτά του Ξενοφώντος χρησιμοποιήθηκαν για την εκμάθηση της αρχαίας γλώσσας), η γλώσσα αποκαλύπτει το κυκεώνειο είδος της.
Όμως τον Βούλγαρη δεν τον απασχολεί μόνο η γλώσσα. Η γλώσσα είναι το όχημα μιας αλήθειας, η οποία, μέσα από τον εκάστοτε φορέα της, μεταμυθοπλάθεται (αν μου επιτρέπεται να χρησιμοποιήσω αυτό το υβριδικό ρήμα, για να ρίξω λοξή ματιά και στη Μεταμυθοπλασία του).
Η αλήθεια, λοιπόν, είναι θέμα. «Και ποια είναι η αλήθεια;» ρώτησε ο Πιλάτος τον Ιησού. Αλλά: «Εκείνος δεν απήντησε». Γιατί; Άπειρες οι απαντήσεις που θα μπορούσαν να δοθούν, όσες και οι αλήθειες. Όμως, ενώ η μία αλήθεια κάνει το δόγμα, οι πολλές δεν κάνουν τίποτα. Και πώς μπορούν να είναι πολλές; Μπορούν, εφόσον και ο διαστρεβλωτής έχει την αλήθεια του και ο παράφρων επίσης. Ο καθείς και η αλήθεια του, λοιπόν, και να πώς οδηγούμαστε στο πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος του Πρωταγόρα, στον οποίον ο δικός μας σύγχρονος Πρωταγόρας –Βούλγαρης– αποφαίνεται για την αλήθεια με τον δικό του κειμενικό κυκεώνα.
Το βιβλίο είναι μικρό, αλλά πληροφορητικό· φέρνει άπειρες πληροφορίες σε ποικίλα γλωσσικά ιδιώματα, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη.
Η αλήθεια αρχίζει να μας κνίζει από το εξώφυλλο· ο Μαρά νεκρός στην μπανιέρα του. Πρόκειται για τον γνωστό πίνακα του Ζακ-Λουί Νταβίντ, με επιγραφή À MARAT, DAVID. Σε μας είναι γνωστός ως Ο θάνατος του Μαρά. Ο πίνακας στο εξώφυλλο είναι πειραγμένος σε μικρές αλλά σημαντικές λεπτομέρειες, που δεν είναι της ώρας. Ο Μαρά εξέδιδε την εφημερίδα L’ami du peuple. Τον σκότωσε, ως γνωστόν, στην μπανιέρα του η Σαρλότ Κορντέ, γιατί ο Μαρά είχε σκοτώσει τον μνηστήρα της. Γιατί ήταν ένας αιμοβόρος φονιάς. Αλλά οι άλλοι έλεγαν πως ήταν μαχητικός υπέρμαχος της Δημοκρατίας και «φίλος του λαού». Από τον λαό, βεβαίως, εξαιρούνται τα πολυπληθή θύματά του που οδήγησε στη λαιμητόμο. Ποια είναι, λοιπόν, η αλήθεια; Στο σημείωμα που κρατάει στο χέρι του, εκτός από το όνομα της Κορντέ και το δικό του, διακρίνονται σταγόνες αίματος και τα εξής λόγια: «Αρκεί που είμαι πάρα πολύ δυστυχισμένη για να έχω το δικαίωμα στη φιλανθρωπία σας» (il suffit que je sois bien Malheureuse pour avoir Droit à votre bienveillance). Για ποιον λόγο, λοιπόν, ελπίζει στη φιλανθρωπία του; Επειδή του υποσχέθηκε ονόματα για τη λαιμητόμο; Η εφημερίδα του έλεγε την αλήθεια στον λαό ή υποδαύλιζε την εκδίκηση; Πού βρίσκεται η αλήθεια; Πιστεύω πως ο Βούλγαρης δεν παρέκαμψε αυτόν το σκόπελο, δημοσιογράφος ων, κατά τη μία ιδιότητά του και ο ίδιος, σαν τον Μαρά. Και ο πίνακας είναι πειραγμένος για να θολώνει την αλήθεια. Τέτοια είναι πάντα η αλήθεια, πειραγμένη ή γραμμένη από τη λοξή ματιά του εκάστοτε αφηγητή.
Κατ’ αρχάς, την ιστορία τη γράφει η μοίρα του κάθε τόπου. Σύμφωνα με τους ειδικούς, μια χώρα κεντρίζει το ενδιαφέρον των εισβολέων είτε για τον φυσικό πλούτο της είτε για το τοπίο ή τη γεωγραφική θέση της. Μια χώρα είναι σημαντική και κάρφος στο μάτι του γείτονα. Η Ελλάδα τα έχει όλα. Σε μικρή ποσότητα την παραγωγή αγαθών, σε μεγίστη την παραγωγή πολιτισμού και αδιαφιλονίκητη την ομορφιά. Και η Αθήνα έχει και είχε πάντοτε «εκ πάσης γης τα πάντα», όπως είπε ο Περικλής στον Επιτάφιο που μας παρέδωσε ο Θουκυδίδης. Γιατί με Θουκυδίδη αρχίζει την αφήγησή του ο συγγραφέας, αναφερόμενος στα χαρακτηριστικά της ελληνικής γης –της Αττικής– και φυσικά, μεταξύ άλλων, και στην πειρατεία. Πιάνει την αλήθεια από την αρχή. Αλλά και πάλι η αλήθεια θολώνει. Ο πειρατής είναι ήρωας και λεβέντης ή ληστής και άρπαγας; Από την εκστρατεία στην Τροία οι Αχαιοί επέστρεψαν λαμπεροί νικητές ή «σκιές εαυτών […] εις τις εστίες τους», για να βρουν τον θάνατο, που γλίτωσαν στην Τροία, μέσα στο σπίτι τους και τους μνηστήρες στον θρόνο τους;
Η αλήθεια βρίσκεται εν προόδω, όπως και οι αφηγήσεις του βιβλίου. Γράφοντας γίνεσαι μέρος του αφηγηματικού υλικού σου, λέει ο Βούλγαρης.
Κάθε αλήθεια του αξιοποιεί τα όπλα της ρητορικής, όπως μας έχουν παραδοθεί από τον Αριστοτέλη, για να μας πείσει. Ο Βούλγαρης, παρεμφερώς, κάνει λόγο για: «ενάργεια», «ζωγραφική», «προφάνεια», «σαφήνεια», «παραστατικότητα», ιδιότητες που θα αναδείξει μέσα από παλαιές γραφές και μηνύματα που έρχονται ακόμα και από εικόνες. Στέκεται σε πίνακες, μελετά τις λεπτομέρειες, σχολιάζει το πού και πώς εμφανίζεται π.χ. ο Άγιος Ιερώνυμος του Καραβάτζο ή του Chirladaio, τι υπαινίσσεται ότι κάνει ο άγιος· μεταφράζει την Αγία Γραφή στην κοινή ιταλική, εξ ου και vulgata η μετάφραση.
Τι είναι ένας γλύπτης; Λιθοκόπος; Όχι! Καλλιτέχνης, του λόγου ηχείο. Πώς πρέπει να είναι η μετάφραση; «Η μετάφραση είναι ωραία όταν είναι πιστή. Η μετάφραση πρέπει να μεταφέρει τις αξίες του πρωτοτύπου. Μια καινούρια μετάφραση είναι μια αυθαιρεσία: “Η μετάφρασίς μου είναι ελευθέρα, ήγουν μόνον κατά νόημα”», έγραφε ο Ρήγας για τη Σχολή των ντελικάτων εραστών. Τέτοια είναι η αλήθεια του Λόγου.
Μπορεί ο Εωσφόρος να μπει σ’ ένα κουτί; Και αν ναι, ποιες είναι οι συνέπειες αυτού του εγκλεισμού; Τι συμβαίνει αν τον Διάβολο καταπροσωπίσεις; Τι γίνεται αν παραβιάσεις τους κοινωνικούς και ηθικούς κανόνες; Παράδειγμα μας δίνει ένα δημοτικό τραγούδι, παραλογή θα το έλεγα, όπου ο πρωτομάστορας σφάζει σαν αρνί την άπιστη γυναίκα του και οι φίλοι του δένουν πάνω σε δαιμονισμένο άλογο τον εραστή. Έπειτα από φριχτή δαιμονισμένη φυγή στο δάσος, θα πέσει νεκρό, στο έδαφος, άλογο και αναβάτης. Τι σημαίνει αυτό; Προειδοποίηση. Προσέχετε τι κάνετε, αλλιώς, ιδού το τίμημα του παράφορου και παράνομου έρωτα. Ιδού πώς με το παράδειγμα σωφρονίζονται οι άνθρωποι και στήνονται οι κοινωνικοί κανόνες. Άλλο. Ποια είναι η τύχη των οστών του Καρτέσιου; Μεγάλη περιπέτεια σε όλη την Ευρώπη. Τι απέγινε το χέρι που έγραψε το «Σκέπτομαι άρα υπάρχω» και τι το κρανίο που σκεφτόταν;
Πού καταλήγουμε; Η αλήθεια βρίσκεται εν προόδω, όπως και οι αφηγήσεις του βιβλίου. Γράφοντας γίνεσαι μέρος του αφηγηματικού υλικού σου, λέει ο Βούλγαρης.
Τελικά, ανακαλύπτουμε τα πολλά πρόσωπα της αλήθειας, με θεωρία και παράδειγμα, με αναδρομή και στάση σε πρόσωπα, με γεγονότα και έργα σημαντικά. Η αφήγησή του μας κατακτά με το πλήθος των πληροφοριών, με του κάθε αποσπάσματος τη γλωσσική ιδιοτυπία και το χάος που κρύβει η αλήθεια πίσω της. Υπάρχει ή δεν υπάρχει αλήθεια, η αφήγηση είναι γοητευτική πλεύση στα κείμενα και στις εικόνες. Αν μη τι άλλο, εν οίδα ότι είναι πάρα πολλά εκείνα που δεν οίδα, αν και ήταν το πρώτο που μαθαίναμε στο σχολείο.
Η αλήθεια
Και ο άλυπος θάνατος
Κώστας Βούλγαρης
Βιβλιόραμα
156 σελ.
ISBN 978-960-9548-43-4
Τιμή €9,54
