Ζωή Ε. Ρωπαΐτου: «Ο κόσμος της Ευριπίδου και των πέριξ»
Ένα βιβλίο πρωτότυπο, ενδιαφέρον, παλαιό και μοντέρνο, συναισθηματικό και ορθολογιστικό, πάνω απ’ όλα αληθινό, είναι το βιβλίο της λαογράφου Ζωής Ε. Ρωπαΐτου, με τίτλο Ο κόσμος της Ευριπίδου και των πέριξ, μια περιφέρεια που ορίζεται από τη Σοφοκλέους, την Πειραιώς, την Αιόλου και την Πλατεία Ελευθερίας, τη γειτονιά του Ψυρρή και το Γεράνι κάτω από τον ακίνητο βράχο της Ακρόπολης.
Η συγγραφέας θα κάνει έναν περίπατο στον χώρο που ήδη προσδιορίστηκε και στον χρόνο, 19ο και 20ό αιώνα, αλλά και στα πρώτα χρόνια του 21ου. Θα παρατηρήσει τα πάντα, θα τα περιγράψει, θα τα ερμηνεύσει και, κυρίως, θα μας μεταφέρει τη φωνή των κατοίκων. Ενδιαφέρον έχει το κίνητρό της: «Τρεις πολύ παλιές, αλλά έντονες αναμνήσεις. Μια οσφρητική, μία οπτική και μία ακουστική λειτούργησαν ως κίνητρα για να γραφτεί το βιβλίο». Η οσφρητική οφείλεται στα μπαχαρικά που πωλούνται στην Ευριπίδου αλλά και στη συσκευασία τους, με την οποία ασχολούνταν, στο σπίτι, οι γονείς μιας παιδικής της φίλης. Η οπτική οφείλεται στη μορφή του κ. Σωκράτη, ενός εμπόρου ανταλλακτικών αυτοκινήτου, που περπατούσε σαν «κυματιστή σημαία». Η ακουστική οφείλεται στο «θ’ ανέβω “επάνω”» και «επάνω» εννοούσαν, όσοι ζούσαν στο Ρουφ, Βοτανικό ή Γκαζοχώρι, το κέντρο της Αθήνας. Για τη μητέρα της συγγραφέως, που ήταν μοδίστρα, το «επάνω» ήταν η οδός Πολυκλείτου με τα είδη ραπτικής. Για τον πατέρα ήταν η Βαρβάκειος Αγορά για ψώνια, η Αθηνάς για τα εργαλεία και ο Ζαφόλιας για τη φέτα. Το «επάνω» του πατέρα σταμάτησε στις 13 Φεβρουαρίου 1997, όταν «μετακόμισε» κανονικά Επάνω.
Η Ρωπαΐτου κάνει ό,τι και ο Μαρσέλ Προυστ, που άρχισε να γράφει με μια οσφρητική, οπτική και γευστική εμπειρία. Ένα στρουμπουλό κεκάκι –μια μαντλέν– βουτηγμένο στο μυρωδάτο φλαμούρι ή τσάι και η φωνή της θείας Λεονί. Έτσι και η Ρωπαΐτου. Η αφήγηση άρχισε σαν παραμύθι, μια φορά κι έναν καιρό, στην Ευριπίδου και στα πέριξ…
Το υλικό του βιβλίου επιμερίζεται σε τέσσερα μεγάλα κεφάλαια. Στα δύο πρώτα, καταγράφει όλες τις βιοτεχνίες, τα καταστήματα και τους καταστηματάρχες, τα εμπορεύματα, τα προϊόντα, χονδρικής και λιανικής, φαγώσιμα, λιχουδιές και νοστιμιές, είδη ένδυσης και υπόδυσης, ομορφιάς και μόδας, πνεύματος και πολιτισμού.
Ο δρόμος, η Ευριπίδου, λέει η συγγραφέας, «διεγείρει όλες τις αισθήσεις. Προσφέρει ιδιαίτερες οπτικές ακουστικές και οσφρητικές εμπειρίες…». Για όλους τους πονεμένους, προς το τέλος της οδού υπάρχει πάντα το παλαιότατο εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη της Κολώνας, ενώ την αρχή της σηματοδοτεί ο βυζαντινός ναός των Αγίων Θεοδώρων. Οι δύο Άγιοι «διαφεντεύουν τον δρόμο, βιγλάτορες των τεκταινομένων». Οι Άγιοι στα σταυροδρόμια και τα εικονοστάσια εξανθρωπίζουν και καθαγιάζουν τον δομημένο χώρο.
Το ενδιαφέρον είναι ότι, στο βιβλίο, ο κάθε καταστηματάρχης γίνεται για λίγο ο ίδιος αφηγητής, μας παρουσιάζει τον εαυτό του, το μαγαζί του και το προϊόν του. Αφηγείται, συγκινείται, ξαναθυμάται τη ζωή του, τον πατέρα του που πρωτοάνοιξε το κατάστημα, τον εαυτό του που μέσα σ’ αυτό γέρασε, τους πολέμους, τους ξένους που έχουν μαζευτεί εκεί και προσπαθούν κι αυτοί να επιβιώσουν, με ή χωρίς την ανοχή για την ιδιαιτερότητά τους από τους ντόπιους. Φωνές, άνθρωποι που μιλούν, άλλοι επώνυμα και άλλοι ανώνυμα, άλλοι τωρινοί, άλλοι παλαιότεροι κι άλλοι φοβούνται.
Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την ιστορία ανθρώπων και κτιρίων του 20ού αιώνα και στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τον χώρο στη λογοτεχνία.
Το «χθες» υπάρχει στα τοπωνύμια και, όπως λέει ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής, στα τοπωνυμικά «είναι γραμμένη η ιστορία ακόμη και αν ξεχαστεί».
Η Ευριπίδου είχε σχεδιαστεί από τους Κλεάνθη και Σάουμπερτ ως ένα από τα τέσσερα βουλεβάρια της πόλης, ήτοι δρόμος πλάτους τριάντα οκτώ μέτρων. Από τον Κλέντσε, το 1834, περιορίστηκε στα δέκα μέτρα και επειδή τα ανάκτορα θα κτίζονταν στην Ομόνοια, πολλοί μεγαλοαστοί εγκαταστάθηκαν εκεί. Οι κατοικίες τους χρησιμοποιήθηκαν αργότερα για δημόσιες υπηρεσίες. Στην Κατοχή και στον Εμφύλιο η περιοχή έγινε πεδίο μαχών. Σ’ αυτή την περιοχή έζησε η Σοφία Αφεντάκη, η Ωραία Κοιμωμένη του Χαλεπά. Εκεί ήταν η οικία του Άγγελου Βλάχου, έργο του Τσίλερ, που αργότερα έγινε στέγη της εφημερίδας Καθημερινή, η οικία του ποιητή Ναπολέοντος Λαπαθιώτη και του συγγραφέα Γρηγορίου Ξενόπουλου, που γκρεμίστηκε στα Δεκεμβριανά. Τη δεκαετία του ’60 και του ’70 γίνονται μαζικές κατεδαφίσεις, αρχής γενομένης –νωρίτερα– από το Δημοτικό Θέατρο Μπούκουρη, που χτίστηκε το 1840 στη σημερινή Πλατεία Κοτζιά και κατεδαφίστηκε στη δεκαετία του ’30.
Συγκεντρώνει σε έναν τόμο το ύφος, το ήθος, τη γλώσσα, την ύλη και το πνεύμα όλων εκείνων που δέχτηκαν να λάβουν μέρος στην έρευνά της, να ζωντανέψουν την εποχή που ήξεραν και να τη συνδέσουν με το σήμερα.
Ο χρόνος περνάει, η Αγορά αλλάζει, έρχεται το prêt-à-porter, παραδοσιακά επαγγέλματα –της μοδίστρας και του ράφτη και άλλα– παρακμάζουν, οι κάτοικοι φεύγουν και τα σπίτια γίνονται επαγγελματικοί χώροι. Η περιοχή του Ψυρρή σιγά σιγά μετατρέπεται σε τόπο διασκέδασης, εγκαθίσταται εκεί ο ΟΚΑΝΑ, ο αστυνομικός έλεγχος χαλαρώνει, η διακίνηση των ναρκωτικών και η πορνεία οργιάζουν.
Στην περιοχή υπήρχαν πολλά «εκδοτικά τυπογραφεία» και τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Την εμπειρία της από την περιοχή μάς αφηγείται η Εύα Καραϊτίδου της Εστίας, η οποία μεταφέρθηκε από εκεί στη Σόλωνος και έπειτα στη Διδότου. Η Βαρβάκειος Αγορά, που οφείλει το όνομά της στο Βαρβάκειο Λύκειο και παρά τρίχα απέφυγε την κατεδάφιση επί δικτατορίας, θεωρήθηκε από τη βρετανική εφημερίδα The Telegraph σαν μία από τις ωραιότερες υπαίθριες αγορές, καθώς και η αγορά στο Μοναστηράκι. Ο Κλεάνθης Τσιρώνης, πρόεδρος της Κεντρικής Κρεαταγοράς, μας αφηγείται την εμπειρία του ως «παιδί» στο κρεοπωλείο του Μακρινού στην Πλάκα. Ο πρόεδρος των ιχθυοπωλών, Σπυρίδων Κοράκης, μας αφηγείται μια μέρα από τη ζωή ενός ιχθυοπώλη, ο πρόεδρος των καταστηματαρχών παραπονιέται για τη μείωση της πελατείας της λαχαναγοράς, ένας παππούς, που γλίτωσε από τη γενοκτονία των Αρμενίων, θα μας αφηγηθεί τη δική του εμπειρία.
Στη συνέχεια, θα μπουν στο πλάνο τα εκκλησάκια της περιοχής, τα θαύματα και η θρησκευτική πίστη. Στον σταυρόσχημο ναό του 11ου αιώνα των Αγίων Αναργύρων συναντιούνταν αγωνιστές του ’21 και το 1843 γίνονταν συνελεύσεις. Εδώ εκκλησιαζόταν ο πρίγκιπας Καρατζάς και ο πατέρας της λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης, εδώ έζησε πολλά χρόνια ο Παπαδιαμάντης, οι συζητητές και οι φίλοι του, ο Ιερομόναχος Νήφων, ο νεωκόρος, και ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, ο εξάδελφός του.
Στο υπόγειο του καταστήματος Σγούρδα, Αιόλου 61, μας περιμένει μια ενδιαφέρουσα έκπληξη. Ο μέχρι πρότινος πρόεδρος του Συνδέσμου για την αναβάθμιση του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, Διονύσιος Καράμπελας-Σγούρδας, άνθρωπος με συγκινητική αφοσίωση στην Αθήνα και στον πολιτισμό, μετέδωσε στα παιδιά του την αγάπη του και παρέδωσε τη σκυτάλη στον γιο του, Κωνσταντίνο, μουσικολόγο με εξαιρετικές σπουδές. Στο υπόγειο του καταστήματος υπάρχει ένα «Ευχάριστο Στέκι» από το οποίο πέρασαν ο Καμπανέλλης, ο Φασιανός, γελοιογράφοι και άλλοι.
Στην ίδια περιοχή, λίγο πιο δω, λίγο πιο κει, θα συναντήσουμε τον Σύλλογο «Παναθήναια». Το στέκι ο «Κρίνος», «τοπόσημο», για λουκουμάδες και άλλες λιχουδιές, που σήμερα διευθύνει όχι ο Μικρασιάτης Σταμάτης Κρίνος, ούτε ο διάδοχός του Μηνάς Κασιμάτης, αλλά ο Γιώργος Φριλίγκος, που δουλεύει από παιδί στην επιχείρηση. Στα πέριξ θα βρούμε και τα παραδοσιακά καφενεία, «Νάξος», «Αυλή», «Στέκι», «ξηλωμένο καφενείο», «Στοά των αθανάτων» – το καφενείο και το ρεμπετάδικο, άλλα ρεμπετάδικα, οινομαγειρεία, το τυπογραφείο ΕΜΠΡΟΣ.
Λειτουργούν ακόμα στην περιοχή η Διπλάρειος Σχολή και η ΣΒΙΕ. Στην οδό Πρωτογένους νέες χρήσεις, μοντέρνα στέκια, bar, graffiti στους τοίχους, steet dancing, αλλά και πολλά άλλα που οι κάτοικοι, επωνύμως πολλοί και ανωνύμως μερικοί, περιγράφουν με γλώσσα ρεαλιστική.
Ο ηθοποιός Γιάννης Μιχαλόπουλος θυμάται το στέκει στην Ευριπίδου, όπου συναντιούνταν τα διαπλασόπουλα, ο Τίτος Πατρίκος, η Λίνα Κάσδαγλη και άλλοι διαπλασολόγοι. Ιστορίες και καημοί, επαγγελματικοί και προσωπικοί, αγοραίοι και ιδιωτικοί. Κάθε αφήγηση και μια ιστορία παρόμοια, παραπλήσια ή διαφορετική.
Στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου, ο κόσμος αλλάζει. Έρχεται στην επιφάνεια η πνευματική διάσταση της περιοχής. Ο Ιωάννης Βαρβάκης από τα Ψαρά, η ζωή του, η σταδιοδρομία του και η δωρεά του –700 χιλιάδες ρούβλια– για το Βαρβάκειο Λύκειο. Στα θεμέλια, το 1857, παραβρέθηκαν οι βασιλείς και οι Αρχές της πόλης. Αργότερα επεκτάθηκε, το 1915 επιτάχτηκε από τον στρατό, έπειτα από τη χωροφυλακή, στο ισόγειό του μοιραζόταν συσσίτιο στην Κατοχή, στα Δεκεμβριανά πυρπολήθηκε, το 1956 κατεδαφίστηκε και, τέλος, μεταφέρθηκε στο Παλαιό Ψυχικό. Στη θέση του ήρθε η Βαρβάκειος Αγορά.
Στη συμβολή των οδών Σωκράτους και Αρμοδίου βρίσκεται το μέγαρο όπου έζησε η Σοφία Αφεντάκη, η Ωραία Κοιμωμένη του Γιαννούλη Χαλεπά. Η ιστορία της, ο έρωτάς της για έναν Ιταλό τραγουδιστή της όπερας τη μαράζωσε –που δεν είναι αλήθεια– και πέθανε από φυματίωση στα δεκαοχτώ της χρόνια, το 1878. Μια κόρη χάθηκε και, εφτά χρόνια και μία μέρα μετά τον θάνατό της, μια άλλη βρέθηκε, κοντά στη Βαρβάκειο Σχολή. Ήταν το άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, που ονομάστηκε η «Αθηνά της Βαρβακείου», έργο του Φειδία και φημολογούμενο αντίγραφο του μεγάλου χρυσελεφάντινου στην Ακρόπολη.
Το θέατρο Μπούκουρη ήταν το πρώτο πέτρινο χειμερινό θέατρο, στην οδό Μενάνδρου, δημιουργία του Σπετσιώτη Ιωάννη Μπούκουρα/η, πατέρα της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα και παππού του Ιωάννη Αλταμούρα, γνωστού, για τις θαλασσογραφίες του, ζωγράφου. Χτίστηκε το 1838. Το 1860 εορτάστηκαν εκεί τα είκοσι πέντε χρόνια βασιλείας του Όθωνα με μεγάλη χοροεσπερίδα. Η ιστορία της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα έγινε μυθιστόρημα από τη Ρέα Γαλανάκη με τίτλο Ελένη ή ο Κανένας.
Η Διπλάρειος Σχολή, που ιδρύθηκε από τη δωρεά του Αριστείδη Διπλάρη για δωρεάν διδασκαλία τεχνικών επαγγελμάτων, κυριαρχεί στην Πλατεία Θεάτρου.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, που έζησε πενήντα χρόνια στην περιοχή του Ψυρρή, μιλάει στο διήγημά του «Οι Φιλόστοργοι» για το Δημοτικό Βρεφοκομείο της περιοχής.
Στο τέταρτο κεφάλαιο η συγγραφέας παραθέτει κείμενα του λαογράφου Δ. Λουκάτου, της Ε. Αλεξίου, του Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα, του Ν. Εγγονόπουλου, του Μ. Χατζιδάκι, του Δ. Φιλιππίδη, του Μ. Μητσάκη, οι οποίοι ανασυστήνουν την πραγματικότητα της περιοχής, λογοτεχνικά και μουσικά.
Τελικώς, η Ζωή Ε. Ρωπαΐτου δεν γράφει ένα βιβλίο. Γράφει πολλά βιβλία σε ένα. Συγκεντρώνει σε έναν τόμο το ύφος, το ήθος, τη γλώσσα, την ύλη και το πνεύμα όλων εκείνων που δέχτηκαν να λάβουν μέρος στην έρευνά της, να ζωντανέψουν την εποχή που ήξεραν και να τη συνδέσουν με το σήμερα. Η Ευριπίδου και τα πέριξ, με τα λαμπρά μεγάλα ονόματά τους, δεν έχασαν ποτέ τη ζωντάνια τους. Έχασαν τη μεγάλη αίγλη του 19ου αιώνα, παραμένουν όμως το στομάχι της πόλης της Αθήνας.
Ο αναγνώστης, ο όποιος αναγνώστης, θα απολαύσει το βιβλίο, θα συγκινηθεί και θα αισθανθεί την ανάγκη να τρέξει να δει από κοντά ό,τι διάβασε και πώς μοσχοβολούν πάντα τα μπαχαρικά.
Ο κόσμος της Ευριπίδου και των πέριξ
Ευριπίδου, Ψυρρή και Γεράνι: ένας περίπατος
Ζωή Ε. Ρωπαΐτου
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
360 σελ.
ISBN 978-960-05-1719-4
Τιμή €19,00
