fbpx
Γιάννης Παπαθεοδώρου (Εισαγωγή – Κείμενα): «Η ανάγνωση»

Γιάννης Παπαθεοδώρου (Εισαγωγή – Κείμενα): «Η ανάγνωση»

Η διεύρυνση του ερευνητικού πεδίου της ιστορίας και η επέκταση των ενδιαφερόντων της –ιστορία της καθημερινής ζωής, ιστορία του υλικού πολιτισμού, ιστορία του σώματος μέχρι την ιστορία των νοοτροπιών– αναδεικνύουν την εικόνα ως μια σημαντική πηγή ιστορικών πληροφοριών, πέρα από τα γραπτά κείμενα και την προφορική μαρτυρία. Πριν από τη συστηματική στροφή προς την εικονική αναπαράσταση, υπήρξαν ιστορικοί που στήριξαν την έρευνά τους σε εικονικές αφηγήσεις. Ο Huizinga στα ακαδημαϊκά του μαθήματα στο Πανεπιστήμιο του Groningen το 1905, με θέμα «Το αισθητικό στοιχείο στην ιστορική σκέψη», υποστήριζε ότι «το κοινό στοιχείο ανάμεσα στη σπουδή της ιστορίας και στην καλλιτεχνική δημιουργία είναι ο τρόπος σύνθεσης των εικόνων». Και ο Philippe Aries, στα κλασικά πλέον έργα του για την ιστορία της παιδικής ηλικίας και την ιστορία του θανάτου, αξιοποιεί τις οπτικές αποτυπώσεις του θέματός του ως «μαρτυρίες ευαισθησίας και ζωής».

Η συστηματική ωστόσο μεταστροφή προς τη μαρτυρία της απεικόνισης ως ιστορικής πηγής εκδηλώνεται από τη δεκαετία του 1980, με την έκδοση και τη διάδοση των πρακτικών του συνεδρίου Αμερικανών ιστορικών τo 1985, με θέμα Art and History: Images and their Meanings. Μια δεκαετία αργότερα, το 1995, εγκαινιάζεται η σειρά Picturing History, στην οποία εντάχτηκε εκδοτικά και το σημαντικό έργο του Peter Burke, Eyewitnessing: The Uses of Images as Historical Evidence (Reaction Books, London 2001. To βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Αντρέα Π. Ανδρέου, με τίτλο: Αυτοψία: Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2003).

Στις δεκαετίες που ακολουθούν, με την επανάσταση της εικονικής αναπαράστασης και την επικράτηση του «οπτικού πολιτισμού» και της «οπτικής βιομηχανίας», η εικόνα φαίνεται να κατακλύζει κάθε έκφανση της κοινωνικής ζωής και να παρεμβαίνει με τον «λόγο» της στην τεκμηρίωση, την ανάλυση και την ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων και της ιστορίας. Η εικόνα, αυτή η ακαριαία αποτύπωση της ζωής εν κινήσει, απαιτεί στην επιστημονική της αξιοποίηση μιαν αυστηρή εξοικείωση με τα σημαινόμενα της οπτικής μαρτυρίας. Η έννοια του οπτικού εγγραμματισμού δεν είναι απλώς μια σύγχρονη δεξιότητα, ώστε να επικοινωνούμε εμπειρικά με καθημερινές οπτικές αναπαραστάσεις. Είναι ένα ουσιαστικό δομικό στοιχείο της εκπαιδευτικής σκευής του σημερινού ανθρώπου για να κατανοεί και να αξιολογεί, να ερμηνεύει και να κρίνει τις οπτικές πληροφορίες, ρυθμίζοντας ορθολογικά επιλογές και αποφάσεις. Κι ακόμα, να επινοεί νέους τρόπους εικονικής αποτύπωσης των ιδεών. Οπωσδήποτε όμως, και σε έναν ανώτερο βαθμό οικείωσης με τη φωνή της εικόνας, η επιστημονική της χρήση απαιτεί την κριτική διασταύρωση της νόησης της εικόνας με τη νόηση των γραπτών τεκμηρίων και όλα τα παραπάνω με τη νοήμονα υπόσταση του κρίνοντος υποκειμένου.

Ο Παπαθεοδώρου δικαιώνει τον Αμερικανό επικοινωνιολόγο Paul Levinson, που εύλογα αποκρίθηκε στους θιασώτες της εικόνας: «Αν μία εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις, τότε γιατί όλες οι φωτογραφίες έχουν λεζάντα;»

Το τρίτο βιβλίο της εξαιρετικού ενδιαφέροντος σειράς των εκδόσεων ΜΙΕΤ (Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης), ΑΦΕΛΙΑ, με τίτλο: Η Ανάγνωση, στηρίζεται στην αναγνωστική σπουδή φωτογραφιών από το Αρχείο Φωτογραφίας του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου), με θέμα την ανάγνωση. Σκοπός της σειράς, όπως μας πληροφορεί ο σχεδιαστής της και διευθυντής του Ιδρύματος, ποιητής Διονύσης Καψάλης, είναι «να παρουσιάσει θεματικές ενότητες από το Φωτογραφικό Αρχείο του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Η επιλογή των θεμάτων και των φωτογραφιών αντικατοπτρίζει τον χαρακτήρα της συλλογής, που εκτείνεται χρονικά από τα μέσα του 19ου μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα και έχει στον πυρήνα της οικογενειακά και προσωπικά αρχεία. Από αυτόν τον θησαυρό της καθημερινής και εφήμερης φωτογραφίας (vernacular photography) αναδύονται όλες οι πτυχές του οικείου ή δημόσιου βίου, με άλλα λόγια της ζωής του ανθρώπου».

Οι θεματικές φωτογραφίες του βιβλίου Η Ανάγνωση, στην ασπρόμαυρή τους αποτύπωση, τεκμηριώνουν την πράξη της ανάγνωσης ιστορικά σε μιαν εξελικτική γραμμή από τον 19ο αιώνα μέχρι και τη δεκαετία του 1970 αφηγούμενες, εν σιωπή, επιμέρους ιστορίες υποκειμένων, συμπεριφορών, κοινωνικών ιεραρχήσεων, μορφωτικών επιπέδων, φύλων, νοοτροπιών. Διαδρομές βιβλίων (που μαντεύονται) και αναγνωστών που μαρτυρούν την ευτυχία της ρέμβης ή την υποχρεωτικότητα της επαγγελματικής ανάγνωσης, και παιδιών σε ομαδικές λήψεις (όπως η αίθουσα διδασκαλίας προσφυγικού σχολείου, περίπου 1926, αρ. 39 και οι μαθήτριες στη βιβλιοθήκη του Junior College for Girls, στο Παλαιό Φάληρο, αρ. 40) ή παιδιών σε ατομικά αναγνωστικά πορτρέτα (όπως του Νάνου Βαλαωρίτη και του μικρού Γεωργίου Γ. Βασιλειάδη, περίπου 1927, αρ. 45 και 46 αντίστοιχα). Συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες, μοναχοί, πολιτικοί, νομικοί, αξιωματικοί, σε ώρες ειρήνης, σε ώρες πολέμου, νεαρές κοπέλες και κυρίες γνωστών οικογενειών, που το γνώρισμα της κοινωνικής τους τάξης είναι η ανάγνωση. Ένα αρχείο που οριοθετεί τη ζωή μέσα στο κοινωνικό πλέγμα της αναγνωστικής λειτουργίας, απομονώνοντάς τη φωτογραφικά από άλλες πτυχές της καθημερινότητας, οι οποίες ωστόσο «ηχούν» το κρυφό πρόσωπό τους μέσ’ από παράθυρα εμπειριών ή της φαντασίας.

Ούτε μεμονωμένες ούτε ως σύνολο οι φωτογραφίες-ντοκουμέντα εποχών και ανθρώπων θα μπορούσαν να αφηγηθούν στον αμύητο τις ιστορίες τόπων, εποχών, γεγονότων και ανθρώπων, χωρίς την καθοδήγηση του εξαιρετικού κειμένου του Γιάννη Παπαθεοδώρου, καθηγητή της Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Άκρως διαφωτιστική και βαθιάς διείσδυσης γραφή, παρακολουθεί την ιστορικότητα του φαινομένου της ανάγνωσης και των βιβλίων, τα οποία στην έντυπη έκδοσή τους έγιναν αντικείμενο του οπτικού πολιτισμού (σ. 24). Παρακολουθεί βιβλιογραφικά την εξέλιξη των αντικειμενικών συνθηκών που επηρέασαν τις αναγνωστικές συμπεριφορές, τις χρήσεις του βιβλίου, τη συγκρότηση βιβλιοθηκών, τη διαμόρφωση αναγνωστικών αναγκών και νοοτροπιών. Ο Παπαθεοδώρου δικαιώνει τον Αμερικανό επικοινωνιολόγο Paul Levinson, που εύλογα αποκρίθηκε στους θιασώτες της εικόνας: «Αν μία εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις, τότε γιατί όλες οι φωτογραφίες έχουν λεζάντα;»

Στην παρούσα έκδοση του ΜΙΕΤ, με θέμα την ανάγνωση, απομονώνεται ένα σημαντικού ενδιαφέροντος κεφάλαιο της κοινωνικής ιστορίας, που προσφέρεται για διεπιστημονικές προσεγγίσεις και που ενδείκνυται ως αντικείμενο σπουδής πάνω στις συγκεκριμένες παραστατικές του εικονίσεις. Είναι γεγονός ότι από την άποψη της μελέτης του φωτογραφικού αρχείου, που είναι και η ειδική θεματική της έκδοσης, πολύ λίγα στοιχεία –και μάλλον μια συναισθηματική προσέγγιση του φωτογραφικού υλικού– θα μπορούσε, ακόμα και η πιο διεισδυτική παρατήρηση του μη ειδικού, να δώσει. Το ουσιαστικό στην πληροφόρηση και στους εμβριθείς κριτικούς του σχολιασμούς κείμενο του Γιάννη Παπαθεοδώρου, ακριβώς αυτόν τον στόχο πετυχαίνει: να προετοιμάσει, με έναν πυκνωμένο αλλά διαυγή λόγο, τον παρατηρητή της εικόνας που υπάρχει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ώστε να μην το φυλλομετρήσει απλώς ως ένα νοσταλγικό λεύκωμα μνήμης αδιαφοροποίητο στις βασικές του ορίζουσες.

Η εικόνα, αυτή η ακαριαία αποτύπωση της ζωής εν κινήσει, απαιτεί στην επιστημονική της αξιοποίηση μιαν αυστηρή εξοικείωση με τα σημαινόμενα της οπτικής μαρτυρίας.

Έχοντας διατρέξει μια σημαντική βιβλιογραφία γύρω από το θέμα της ανάγνωσης στην εξελικτική της διαδρομή από τον Διαφωτισμό μέχρι τον 20ό αιώνα, και συναρμόζοντας την ανάγνωση με τις κοινωνικές και πολιτισμικές της συντεταγμένες –με την ιστορικότητά της–, διατρέχει την αναγνωστική κουλτούρα ευκρινώς από το στάδιο της αριστοκρατικής ιδιωτικής της έκφρασης ως τις ποικίλες μορφές της θεσμικής ανάγνωσης. Παράλληλα, θέτει και συνθετότερα ερευνητικά ερωτήματα. Γράφει σχετικά: «Διασώζοντας τη “ζωντανή ακινησία” της ανάγνωσης, η φωτογραφία, αυτό το ιδιότυπο “πιστοποιητικό της παρουσίας”, μεταφέρει τις ιστορίες των αναγνωστών αλλά και την κοινωνική εμπειρία γύρω από την τέχνη της ανάγνωσης. Ίσως λοιπόν να μην έχουμε μπροστά μας μόνο ορισμένα φωτογραφικά πορτρέτα αναγνωστών αλλά και μια εικονογράφηση της ανάγνωσης, που οδηγεί ενδεχομένως σε νέα ερευνητικά ερωτήματα: πώς λειτουργεί η ανάγνωση πέρα και έξω από το γραπτό κείμενο; Πώς δημιουργεί τον δικό της χώρο και χρόνο μέσα στη φωτογραφία; Σε ποιο βαθμό οι οπτικές αναπαραστάσεις επικυρώνουν τα κυρίαρχα στερεότυπα και σε ποιο βαθμό αποκλίνουν από αυτά;» (σ. 36).

Η σκέψη και οι ανα-γνωστικές του εμπειρίες, από τη λογοτεχνία, την κοινωνιολογία και την ιστορία, με έμφαση στις συγχρονικές τους θεωρήσεις και στη διεπιστημονική τους διαλεκτική, πραΰνει το άγνωστο κεκρυμμένο νόημα της φωτογραφίας και προσφέρει στον αναγνώστη (του βιβλίου και του φωτογραφικού αρχείου που αυτό εμπεριέχει) εύληπτους μηχανισμούς όξυνσης της παρατηρητικότητάς του, συνειδητοποίησης του αχανούς σιωπηλού κόσμου της εικόνας, υποψίας της υπόρρητης, αμίλητης ζωής της. Επιβάλλεται στο βλέμμα μας, εποπτεύει την επισκόπησή μας στη φωτογραφική αποτύπωση, καθοδηγεί την κρίση μας, ισοζυγίζει το συναίσθημα με τη νόησή μας, καθώς κρατάμε ανοιχτές και ξεφυλλίζουμε τις σελίδες του φωτογραφικού αρχείου της ανάγνωσης.

Έτσι, ο Παπαθεοδώρου με την κειμενική του ξενάγηση στο τόσο πολύτιμο και εκφραστικό «μνημείο» του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κατασκευάζει κι ένα ακόμα αυθεντικό φωτογραφικό ντοκουμέντο της ανάγνωσης: εκείνο του οπτικά εγγράμματου αναγνώστη των φωτογραφικών πορτρέτων, που επαρκώς έχει προετοιμάσει για να τα αναγνώσουν μαζί του.

Το βιβλίο, εκτός από την ακαδημαϊκή και τη γενικότερη σημασία του, προσφέρεται στον εκπαιδευτικό ως μια πυκνή στις νοηματοδοτήσεις της πηγή ευαισθητοποίησης σε θέματα χρήσης των φωτογραφικών ντοκουμέντων ως μαρτυριών και τεκμηρίων της κοινωνικής ιστορίας: γνώση αναγκαία για την επικοινωνία του με τις οπτικές πηγές της ιστορίας και την αξιοποίηση αυτής της γνώσης, τόσο στη διδασκαλία όσο και στην υλοποίηση των προβλεπόμενων από το αναλυτικό πρόγραμμα μαθητικών εργασιών (projects). Αλλά και στην ευαίσθητη και κριτική πρόσληψη της ζωής μέσω της φωτογραφικής της αποτύπωσης.

 

Η ανάγνωση
Εισαγωγή – Κείμενα: Γιάννης Παπαθεοδώρου
Επιμέλεια: Βασιλική Χατζηγεωργίου, Ματθίλδη Πυρλή
Επιμέλεια σειράς: Διονύσης Καψάλης
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
117 σελ.
ISBN 978-960-250-678-3
Τιμή €12,00
001 patakis eshop


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΔΙΑΦΟΡΑ
Anne Plantagenet: «Η μοναδική Μαρία Καζαρές»

Υπάρχει η νιότη. Υπάρχει το γήρας. Επέλεξα να γεράσω στο μεσουράνημά μου. Μαρία Καζαρές Βιβλίο-βιογραφία μιας σπουδαίας γυναίκας, που έζησε πλάι αλλά και στη σκιά του Αλμπέρ Καμύ. «Η φωνή της είναι σκοτεινή,...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΔΙΑΦΟΡΑ
«Προσωπικό αρχείο αρχηγού ΕΔΕΣ στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα (περιόδου 1942-1944)»

Ο Ναπολέων Ζέρβας (Άρτα, 1891 – Αθήνα, 1957), στρατιωτικός, κινηματίας, ιδρυτής-αρχηγός του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) και πολιτικός, υπήρξε ένα από τα πλέον συζητημένα πρόσωπα του 20ού...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΔΙΑΦΟΡΑ
Κατερίνα Τσιρίδου – Τάσος Κακλαμάνης: «Μαρίκα Νίνου / Ευαγγελία Αταμιάν: “Σαν άστρο εβασίλεψα”»

Είναι ένα βιβλίο με θέμα τη ζωή της Μαρίκας Νίνου, που συνέγραψαν η Κατερίνα Τσιρίδου και ο Τάσος Κακλαμάνης με τη βοήθεια της Ευαγγελίας Αγαπητού, μεγαλοπρεπές, τέτοιο που να αξίζει στη μεγάλη...

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.