Patti Smith: «M Train»
Με το M Train, «οδικό χάρτη» της ζωής της, η Patti Smith, συγγραφέας, περφόρμερ, ζωγράφος, τραγουδίστρια, ποιήτρια, στα 66 της χρόνια, στο κρεβάτι της στο Γκρίνουιτς Βίλατζ της Νέας Υόρκης, ονειρεύεται έναν καουμπόι που λέει: «Δεν είναι τόσο εύκολο να γράψεις για το τίποτα». Και αυτό το τίποτα στοιχειώνει το ξύπνημά της. Αυτό το «τίποτα», μικρές και –για άλλους– ασήμαντες λεπτομέρειες, είναι οι ψηφίδες στη σύνθεση μιας καλλιτεχνικής αυτοπροσωπογραφίας.
«Το δωμάτιό μου βρισκόταν σε κατάσταση απόλυτης αταξίας κι εγώ ήμουν πιο ατημέλητη απ’ όσο συνήθως […] ανέπτυξα έναν φόβο για το νερό, ο οποίος εξελίχτηκε σε φοβία μην πνιγώ. Ούτε ο Φρεντ κολυμπούσε. Έλεγε ότι οι Ινδιάνοι δεν κολυμπούσαν. […] Εγώ με ένα θερμός σκέτο καφέ». Τρεις πολύ σημαντικές πληροφορίες της ιδιοσυγκρασίας της: η ακαταστασία-ατημελησία, οι Ινδιάνοι δεν κολυμπούσαν και ο καφές, απλώνουν τον καμβά που πάνω του θα κάνει το στόλισμα.
Διαβάζει Ρεμπό, Ζεράρ ντε Νερβάλ, Χαρούκι Μουρακάμι, Ζέμπαλντ, Ζενέ, Ίψεν. Ακούει τα πάντα, από Μπετόβεν μέχρι πανκ και μπίτνικ, έχει επαφή με τα πρωτοποριακά ρεύματα της Ευρώπης. Ό,τι διαβάζει, ακούει, βλέπει το αποτυπώνει και το καταγράφει. Συλλέγει μοναδικά αντικείμενα. Μια πέτρα που πήρε από το βουνό Λα Χουαστέκα, σε ένα φαράγγι, σε έναν γκρεμό στο Μεξικό· «ένιωσα μια ακαριαία στοργή για εκείνη την πέτρα… την κράτησα στην τσέπη μου να την αγγίζω πού και πού, σαν ένα λίθινο συναξάρι». Στο αεροδρόμιο, όμως, την κατέσχεσε ο τελωνειακός υπάλληλος κι εκείνη το εξέλαβε σαν «ένα είδος ηθικής ισορροπίας». Στο αεροδρόμιο επίσης ξέχασε ένα χιλιοσημειωμένο βιβλίο τσέπης, Το χρονικό του κουρδιστού πουλιού. Η πέτρα και το βιβλίο λειτουργούν ως σημεία μιας μυστικής επικοινωνίας. Θυμάται πάντα το ρητό του Ντέιβι Κρόκετ από τον κινηματογράφο: «Βεβαιώσου ότι έχεις δίκιο και μετά προχώρα». Οι καλλιτέχνες είναι οι άγιοί της και τα υπάρχοντά τους ιερά λείψανα. Η φωτογραφική της μηχανή είναι ο ομφάλιος λώρος που τη συνδέει με ό,τι την ενδιαφέρει. Φωτογραφίζει πλάνα σκοτεινά, ασπρόμαυρα, επισκέπτεται τα αξιοθέατα που συνδέονται με τα είδωλά της· το μνημείο του Κουροσάβα, το σπίτι της Φρίντα Κάλο, το Καφέ Πάστερνακ, και ονοματίζει όλα τα καφέ από το Παρίσι και το Σίδνεϊ μέχρι την Ουψάλα και το Τούκσον, επισκέπτεται τον τάφο της Σίλβια Πλαθ στο δυτικό Γιορκσάιρ, τον τάφο του Τζιμ Μόρισον στο Παρίσι, τραγουδά Μπάντι Χόλι με τον πρωταθλητή σκακιού Μπόμπι Φίσερ, συλλέγει βράχους από μια κλειστή φυλακή στη Γαλλική Γουιάνα. Στους αυτόχειρες ποιητές αναφέρεται διεξοδικά. Ο Ακουταγκάουα και ο Νταζάι, θάνατος από νερό και βαρβιτουρικά, η Πλαθ από μονοξείδιο του άνθρακα, στα τριάντα της χρόνια, εγκαταλελειμμένη από τον άντρα της, ο Ζενέ από καρκίνο, μόνος στο Λαράτσε, στην Ταγγέρη.
Είναι ένα μανιφέστο, γεμάτο ποίηση και μεταφυσική. Και όσο κι αν η συγγραφέας μελαγχολεί, το βιβλίο της δεν είναι μελαγχολικό· είναι μια ζωή με όλες τις αντινομίες που τη χαρακτηρίζουν, ούτως ή άλλως, εκκεντρική, αντισυμβατική, συνυφασμένη με την τέχνη.
Είναι προφανές ότι της αρέσουν τα ταξίδια, αλλά και η μοναξιά της, που γίνεται χαρακτηριστικό συστατικό της ιδιοσυστασίας της και αυτό. «Κανείς δεν ήξερε πού ήμουν. Κανείς δεν με περίμενε». Στο Λονδίνο, δεν της αρέσει τίποτα περισσότερο από το να κλειστεί στο ξενοδοχείο και να παρακολουθήσει αστυνομικές σειρές. Στο αεροπλάνο για το Τόκιο, μιλά για τον σύζυγό της, τον Φρεντ «Σόνικ» Σμιθ, κιθαρίστα του συγκροτήματος MC5, ο οποίος πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια στα 45 του χρόνια. Και αμέσως μετά κι ο αδελφός της και άλλα αγαπημένα της πρόσωπα χάνονται σιγά σιγά και την αφήνουν μόνη, σε μια δύσκολη μοναξιά. Της αρέσει το παλτό της και η πρωινή ρουτίνα της: «Ήταν η σαφέστερη και απλούστερη έκφραση της μοναχικής μου ταυτότητας», λέει. Το ίδιο ρούχο, το ίδιο φαγητό κάθε μέρα, ο σκέτος καφές, στο ίδιο στέκι· το καφέ Ίνο, κοντά στο σπίτι της, όπου τα περισσότερα πρωινά, στο ίδιο τραπέζι πάντα, με το σημειωματάριο Moleskine, γράφει και παρακολουθεί πίνοντας. Σε κάθε παράγραφο του βιβλίου πίνει καφέ. Ένα μέρος της καρδιάς της δίνεται στο Rockaway Beach. Εκεί ένας φίλος ανοίγει ένα νέο καφέ και εκείνη αγοράζει ένα σαραβαλιασμένο μπανγκαλόου, που γρήγορα γίνεται θύμα του τυφώνα Σάντι. Και «Όλα αλλάζουν. Το αγόρι μεγάλωσε, ο πατέρας νεκρός, η κόρη ψηλότερη από μένα, κλαίει από ένα κακό όνειρο. “Παρακαλώ, παραμείνετε για πάντα”, λέω στα πράγματα που γνωρίζω. “Μη φεύγετε. Μη μεγαλώνετε”», αλλά αυτά δεν παραμένουν, φεύγουν, μεγαλώνουν. Το καφέ Ίνο κλείνει. Η Πάτι χάνει τη γωνιά της, αλλά ο ιδιοκτήτης τής χαρίζει το τραπέζι και την καρέκλα της· «Η πύλη μου για το όπου», γράφει, «το κάπου ή το πουθενά».
Το βιβλίο M Train δεν έχει αρχή, μέση, τέλος. Κινείται συνεχώς. Είναι ένα μανιφέστο, γεμάτο ποίηση και μεταφυσική. Και όσο κι αν η συγγραφέας μελαγχολεί, το βιβλίο της δεν είναι μελαγχολικό· είναι μια ζωή με όλες τις αντινομίες που τη χαρακτηρίζουν, ούτως ή άλλως, εκκεντρική, αντισυμβατική, συνυφασμένη με την τέχνη. Είναι ένα βιβλίο-τρένο που μεταφέρει στα βαγόνια του, εξ ου και Train, σκέψεις, συναισθήματα, μνήμες αγαπημένες και αντικείμενα, στιγμές οριακές, πρόσωπα, βιβλία, συγγραφείς και έργα, όπου βυθιζόταν σαν να ζούσε μέσα, κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, τραγούδια, όνειρα. Είναι γραμμένο με ειλικρίνεια, αλήθεια, ποιητική διάθεση, ένταση, ανάγκη να μιλήσει για εκείνο το τίποτα το καταγραμμένο πρόχειρα σε χαρτοπετσέτες, να στήσει το πορτρέτο της, να θυμηθεί: «Θα θυμηθώ τα πάντα και μετά θα τα γράψω όλα. Μία άρια για ένα παλτό. Ένα ρέκβιεμ για ένα καφέ. Αυτό σκεφτόμουν στο όνειρό μου, καθώς κοιτούσα τα χέρια μου».
Πιστεύει η Πάτι Σμιθ στη μεταφυσική; Ποιος ξέρει. Πάντως, συμβουλεύεται μια τράπουλα Ταρό και προσπαθεί να ακούσει, όπως ο Αβραάμ τον Κύριό του και η Τζέιν Έιρ τον κύριο Ρότσεστερ, το παλτό της, αλλά το παλτό δεν απαντά. Όταν όμως χύνεται το σάκε στο τραπέζι, νιώθει πως το σχήμα του της δείχνει Ιαπωνία, όπου είχε ήδη επισκεφθεί τον τάφο του Γιούκιο Μισίμα· και ξαναπάει για να συναντήσει τον Κουροσάβα και τον πρωταγωνιστή του, Τοσίρο Μιφούνε. Και ο Φρεντ έρχεται συχνά στα όνειρά της και τη σώζει. Νομίζω πως, τελικά, το παλτό μιλάει. Όλοι οι συγγραφείς, λέει, είναι αλήτες. «Ίσως κάποια μέρα βρω μια θέση ανάμεσά σας». Η φωτογραφία στο εξώφυλλο του βιβλίου δείχνει μια μεγαλωμένη καουμπόισσα ή «Ινδιάνα». Οι νεανικές της δείχνουν έναν θηλυκό Αρθούρο Ρεμπό. Άρα…
Η Πάτι Σμιθ με το βιβλίο της μας ξενάγησε στους τόπους όπου ταξίδεψε, στις σκέψεις της, στο κάπου, στο όπου και στο πουθενά, όπως το ονειρεύτηκε. Το M Train της είναι μια αυτοβιογραφία, ένα ποιητικό μανιφέστο, μια εξομολόγηση. Η ικανοποιητική μετάφραση, ο λόγος, περιγραφικός, αποδεικτικός, σαφής, γοητευτικός, ποιητικός, μια έκπληξη για τον αναγνώστη από την πρώτη έως την τελευταία του σελίδα. Τελικά, τα θυμήθηκε όλα και τα έγραψε όλα, όπως υποσχέθηκε στο όνειρό της.
M Train
Patti Smith
μετάφραση: Αλέξανδρος Καλοφωλιάς
Κέδρος
272 σελ.
ISBN 978-960-04-4916-7
Τιμή €14,40
