fbpx
«Η Λαογραφία σήμερα (ΙV)» του Μ. Γ. Μερακλή

«Η Λαογραφία σήμερα (ΙV)» του Μ. Γ. Μερακλή

[Το χωριό του παρελθόντος]
Στο προηγούμενο σημείωμα της σειράς για τη Λαογραφία, «Η Λαογραφία σήμερα (III)», έκανα αναφορά στα Ζητήματα της Ελληνικής Λαογραφίας του Γεωργίου Μέγα. Μπορεί η ύλη να διαιρεθεί σε δύο μεγάλες Ενότητες.

Η πρώτη περιλαμβάνει τη διοικητική, οικονομική, κοινωνική συγκρότηση του παλαιού χωριού, με υποκείμενα τη διαρθρωτική διάταξη του συνόλου νόμων και κανόνων του κρατικού, δημόσιου, δικαίου.

Η δεύτερη Ενότητα καλύπτει αρχικά (ας το πω έτσι) το κεφάλαιο των εν πολλοίς τελετουργικών εθίμων, που αφορούν τη γέννηση, το γάμο, το θάνατο του ανθρώπου. Και επειδή τα παλιά έθιμα κυρίως, και οι δοξασίες και προλήψεις, όλα, είσαν περισσότερο ή λιγότερο επηρεασμένα από τη μαγεία, το δεύτερο κεφάλαιο περιλαμβάνει, πάντα εκτενώς, τα περί Μαγείας. Ακολουθούν ξεχωριστά τα κεφάλαια για τη Μαντική, την κατά πολύ εμπειρική και πρακτική Μετεωρολογία, χάρη στην παρατηρητικότητα των κατοίκων του χωριού, που εύλογα νοιάζονταν για τις αγροτικές εργασίες τους, τη λαϊκή Ιατρική (συμπεριλαμβάνεται και η Κτηνιατρική) με σημαντικά επιτεύγματά της, αλλά και αναπόφευκτες συνειρμικές (μαγικές) επιρροές. Η δεύτερη αυτή ενότητα κλείνει με τη Λατρεία, όπου ο λόγος είναι πρώτα για τη «γλώσσα της λατρείας», τις έννοιες: Θεός, Άγιοι, Εκκλησίες, λείψανα αγίων, αγιάσματα, νηστεία, μετάληψη, αργία, στοιχειολατρία, λατρευτικά έθιμα εν γένει και στη συνέχεια εκτενώς για τις γιορτές όλου του χρόνου, λαογραφικά θεωρούμενες.

Δίνω λεπτομερειακά το περιεχόμενο των δύο ενοτήτων:

Α. Ζητήματα που αφορούν την κοινωνική οργάνωση.

Ι. Πώς είταν άλλοτε οργανωμένη η κοινότητα: μέσα και τρόπος άμυνας του συνοικισμού ή των εργαζομένων στους αγρούς και τ’ αμπέλια: βίγλες, βάρδιες κ.λπ.

ΙΙ. Έθιμα σχετικά με τη διοίκηση της κοινότητας και τη διαχείριση της κοινοτικής περιουσίας (Δημόσιο Δίκαιο): κοινοτικοί άρχοντες και κοινοτικά συμβούλια: εκλογή των αρχόντων, έργα και εξουσία τους, υπάλληλοι και άλλοι εργαζόμενοι για την εξυπηρέτηση του κοινού: διαλαλητής, ντελάλης, νυχτοφύλακας, βιγλιάρηδες, αγελαδάρηδες, νεροκράτες (αυτοί που κανόνιζαν τη διανομή του νερού), κοινοτικοί φόροι και τρόπος της είσπραξής τους: βοϊδιάτικο, τουλουμιάτικο κ.ά. (ανταλλακτικές σχέσεις στην οικονομία), εισφορές για ειδικούς σκοπούς: για τον παπά, το δάσκαλο, τον αγροφύλακα, διανομή κοινοτικών αγρών μεταξύ των κατοίκων, πώς κανονιζόταν η ελεύθερη βόσκηση των ζώων, δικαίωμα περίφραξης του χωραφιού του ιδιοκτήτη, διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας: «βακουφικά» κ.ά.

ΙΙΙ. Έθιμα για προηγούμενη διαίρεση του χωριού κατά γένη ή πατριές.

IV. Διάκριση κοινωνικών τάξεων: διακριτικά των τάξεων και ονομασίες: καλόσειροι, κακόσειροι κ.λπ., περιπτώσεις όπου δεν υπήρχε επιγαμία μεταξύ ανώτερης και κατώτερης τάξης κ.ά.

V. Κοινωνικές σχέσεις και κοινωνική εθιμοτυπία: συμμετοχή ξένων σε οικογενειακές γιορτές, συμπόσια σε διάφορες γιορτές, όπως στα χοιροσφάγια, δώρα, εσπερίδες, με τραγούδια, χορούς, παιχνίδια, σεβασμός στους γέροντες και σε όσους είχαν ανώτερη κοινωνική θέση, διακοπή κοινωνικών σχέσεων κατόπιν συμφωνίας κ.ά.

VI. Αλληλοβοήθεια και συνεργασία: βοήθεια στην καλλιέργεια του αγρού ή του αμπελιού, στο χτίσιμο του σπιτιού, οικογένειες που εργάζονται μαζί εναλλάξ τη μια μέρα ή εβδομάδα στα κτήματα της μιας και την άλλη στα κτήματα της άλλης, στο χτίσιμο εκκλησίας, σχολείου, γέφυρας, από κοινού καταδίωξη λύκου, ληστή, φυγόδικου κ.ά.

VII. Φιλοξενία: ποιος θεωρεί υποχρέωσή του να φιλοξενήσει τον ξένο, ο οικοδεσπότης βγάζει από το φαγητό της οικογένειας τα Χριστούγεννα μερίδα για τον ξένο που μπορεί να περάσει, ιδιαίτερα δωμάτια για τους περαστικούς ξένους κ.ά.

VIII. Η ζωή στην ξενιτιά: έθιμα για την αποδημία, ο γυρισμός, η πρώτη επίσκεψη του ξενιτεμένου στην εκκλησία, ο θάνατος στην ξενιτιά κ.ά.

IX. Η οικογένεια και οι σχέσεις των μελών μεταξύ τους: ονόματα των μελών της οικογένειας (η αναφορά της ονοματολογίας δίνεται συχνότατα, όπως και εδώ: ο κύρης, ο αφέντης, παππούς, νόνος, μάνα, καλομάνα και πολλά άλλα), προσφωνήσεις επίσης, ανάλογα με δικαιώματα και καθήκοντα των μελών, η θέση του πεθερού και της πεθεράς απέναντι στη νύφη και στο γαμπρό κ.ά.

X. Η θέση της γυναίκας.

Στο σπίτι: πώς θεωρείται η απόκτηση κοριτσιού, ο πρόωρος θάνατός του, ηλικία γάμου των κοριτσιών, η θέληση ή όχι της κόρης για το συνοικέσιο, προσωνυμία του συζύγου από το όνομα της γυναίκας (ο Γιάννης της Βασίλως) κ.ά.

Στην κοινωνία: έξοδος της γυναίκας από το σπίτι, ερώτημα του Μέγα προς τους συλλογείς λαογραφικού υλικού αν το ζευγάρι, επιστρέφοντας από τη δουλειά ή από το πανηγύρι, πηγαίνει ο άντρας πάνω στο ζώο και η γυναίκα με τα πόδια, και ακόμα, αν η γυναίκα φορτώνεται στη ράχη της ξύλα και άλλα βάρη, κ.ά. Ο συλλογέας έπρεπε να ερωτά για λέξεις, φράσεις και παροιμίες «περί κοινών γυναικών» (πολιτική, παστρική, καύκα, μορόζα, σενιόρα, κ.λπ.).

XI. «Ίδιαι» (σήμερα λέμε: περιθωριακές) ομάδες: κλέφτες και ληστές: σέβονταν τους ανθρώπους του σπιτιού, όπου «έφαγαν ψωμί», εξαγορά «αιχμαλώτων», λύτρα δώρων, τιμωρία καταδοτών από τους ληστές κ.ά.

XII. Συντεχνίες και σωματεία. Σχέσεις εργοδοτών προς τους εργάτες, «των υπηρετών προς τους κυρίους»: ραφτάδες, μυλωνάδες, γουναράδες κ.λπ., εκλογή του προέδρου και των συμβούλων, μαθητεία, σύμβολα των επαγγελμάτων, «γραπτά και άγραφα θέσμια» για τις σχέσεις των «μαστόρων» μεταξύ τους και προς τους προϊσταμένους τους αλλά και αντίστροφα, προστάτης Άγιος της συντεχνίας και ετήσια γιορτή της συντεχνίας, αγαθοεργίες, τσελιγκάτα κ.ά.

Στη συνέχεια, στην ίδια πρώτη Ενότητα, καταγράφονται ειδικά Ζητήματα του Λαϊκού Δικαίου: Οικογενειακό Δίκαιο, που αφορά τη συγκρότηση της οικογένειας: αρραβώνας, γάμος, λύσις του γάμου, υιοθεσία, αποκήρυξη και αποκλήρωση τέκνου, αδελφοποιία, επιτροπεία και κηδεμονία (από καθαρά νομική άποψη, του λαϊκού βέβαια δικαίου). Με όμοιο τρόπο δίνεται το Κληρονομικό Δίκαιο: κληρονομιά κ.ά., το Εμπράγματο Δίκαιο: κυριότατα σε αγρούς, δέντρα κ.λπ., δουλεία διόδου, εμφύτευση, άρδευση, ενέχυρο, αγροζημίες κ.ά. Ενοχικό Δίκαιο: συμβάσεις, αγοραπωλησίες, δάνεια και τόκοι, συμβιβασμός και διαιτησία, δωρεά κ.ά., Εμπορικό Δίκαιο: τρόπος εμπορίας, όπως «τράμπα», με λαχνό, κ.λπ., εβδομαδιαίες αγορές, εμποροπανηγύρεις, πλανόδιοι έμποροι, πτώχευση κ.ά. Ποινικό Δίκαιο: λαϊκή αντίληψη για την ποινή, οι ποινές, η αυτοδικία κ.ά.

Β. Δίνω αναλυτικότερα την ύλη της δεύτερης Ενότητας.

Ι. Ζητήματα σχετικά με τα παιδιά: ο πόθος για παιδιά, στειρότητα και μέσα θεραπείας της, το όνειδος της ατεκνίας, μαγικές πράξεις για την αρρενογονία κ.ά., τρόποι για πρόκληση στείρωσης ή περιορισμό των γεννήσεων κ.ά., εγκυμοσύνη, αποβολή και μέτρα για την αποφυγή της, προγνωστικά του γένους του βρέφους, κάλεσμα της μαμής, γέννηση, πρώτες περιποιήσεις, αφαλόκομμα, αλάτισμα του βρέφους και λούσιμο, σπαργάνωμα κ.ά., λοχεία, προφυλακτικά για την αποφυγή δαιμονικής επήρειας κ.ά., φροντίδες για τα νεογνά, κούνια του βρέφους, ο ύπνος του, ο θηλασμός, μαγικές ενέργειες όταν δε στεριώνουν τα παιδιά, εικονική πώλησή τους και πολλά άλλα, τα έκθετα, η βάπτιση, ανατροφή, χοροί και παιχνίδια των νηπίων, θεραπευτικές εκφράσεις της μητέρας, προσευχή που μάθαινε η μητέρα προπάντων, απαγορεύσεις πράξεων για την αποτροπή κακού, εξηγήσεις διαφόρων φυσικών φαινομένων, σχολικά έθιμα (άλλοτε και τώρα, ζητούσε ο Μέγας), το αλληλοδιδακτικό σύστημα, σχολικές τιμωρίες κ.ά., επαγγελματική μαθητεία (για εργαστήριο, μύλο, πλοίο), παιδικές γιορτές και αθλητικά, αγωνίσματα των παιδιών, παιχνίδια «μονήρη» (τα έπαιζαν μόνα τους) αλλά και με άλλα παιδιά (δίνεται και μακρύς πίνακας «ανταγωνιστικών» παιχνιδιών).

ΙΙ. Ο γάμος: προξενιά, αρραβώνας και, στη συνέχεια, επίσημος αρραβώνας (με πλούσιο υλικό, όπως και για κάθε άλλο ζήτημα), σχέσεις των αρραβωνιασμένων, δώρα, η προίκα και η ετοιμασία της, μαγικές συνήθειες για την πρόκληση αγάπης, ή και έχθρας για να διαλυθεί ο αρραβώνας.

Η λεπτομερειακή αναφορά στοιχείων κορυφώνεται στην εβδομάδα του γάμου (τόσο κρατούσε η ύψιστη, τουλάχιστον τότε, στιγμή της όλης κοινωνικής ζωής ανδρών και, προπάντων, κοριτσιών). Σαράντα τρεις σελίδες καταλαμβάνουν τα συναφή στοιχεία, καθώς υπήρχε και «η προ του γάμου εβδομάς». Μια από τις πιο ουσιώδεις τελετουργικές ενέργειες, χάρη και στο συμβολισμό της, αποτελούσε η «παρασκευή των ψωμιών του γάμου». Ίσως όμως η ευτυχέστερη στιγμή της γυναίκας, η πιο χαρωπή, θα είταν τότε «το στόλισμα της νύφης». Σαράντα τρεις σελίδες είδαμε να καταλαμβάνουν τα σχετικά με τον παραδοσιακό γάμο. Αλλά και τα σχετικά με το θάνατο ελάχιστα υστερούν ποσοτικά. Καλύπτουν τριάντα εννέα σελίδες. Ίσως γιατί οι παλαιοί αγρότες, δεμένοι με τη γη, απ’ την οποία αντλούσαν κάθε χρόνο τη ζωηφόρο συγκομιδή τους, λογάριαζαν πιο ψύχραιμα από εμάς τους νεότερους το θάνατο ως ένα κανονικό γεγονός. Συναφώς συνέβαινε και κάτι άλλο: τη διαδικασία του θανάτου είχαν μετατρέψει σε μια τελετουργία με ό,τι αυτό συνεπαγόταν. Η τελετουργία με κανόνες, που τυποποιούν ορισμένα πράγματα. Όποιος διαβάσει τα «Κατά την τελευτήν» στα Ζητήματα του Γεωργίου Μέγα, δεν βλέπει την παρουσία της θλίψης του πένθους. Ακόμα και τα μοιρολόγια οι μοιρολογίστρες (κάποτε και οι άντρες) τα ζούσαν σαν ένα ρόλο, κι αυτόν τον ρόλο έπαιζαν, πρωτίστως. Άλλωστε, δεν πρέπει να μας διαφεύγει η συλλογικότητα τέτοιων εκδηλώσεων (επιβιώνει αυτή και σήμερα, όσο κι αν είναι παραλλαγμένη).

«Σαράντα τρεις σελίδες είδαμε να καταλαμβάνουν τα σχετικά με τον παραδοσιακό γάμο. Αλλά και τα σχετικά με το θάνατο ελάχιστα υστερούν ποσοτικά. Καλύπτουν τριάντα εννέα σελίδες. Ίσως γιατί οι παλαιοί αγρότες, δεμένοι με τη γη, απ’ την οποία αντλούσαν κάθε χρόνο τη ζωηφόρο συγκομιδή τους, λογάριαζαν πιο ψύχραιμα από εμάς τους νεότερους το θάνατο ως ένα κανονικό γεγονός.»

Υπάρχει μια απίστευτα εντυπωσιακή (για τα σημερινά ήθη μας) καταγραφή της Αγγελικής Χατζημιχάλη, στον πρώτο τόμο των Σαρακατσάνων. Δίνω ένα μικρό μέρος: «Πέντε χρόνια πενθούν τους υιούς οι γυναίκες. Σ’ όλο αυτό το διάστημα έχουν ριγμένο χαμηλά, ίσαμε το πηγούνι, το ολόμαυρο φλώρο (άσπρο) κέντισμα […]. Αν είναι γέρος, φτάνουν τα τρία χρόνια. Ίσαμε το χρόνο κλαίνε, μοιρολογάνε, σκούζουν και μαδιούνται μια ώρα κάθε πρωί, μόλις φέξει και λαλήσουν τα κοκόρια. Ύστερα από το γιόμα, πριν γείρει ο ήλιος, ξαναθρηνούν άλλη μια ώρα. Αφού περάσει ο χρόνος, αν ο πεθαμένος είναι γέρος, μοιρολογάνε μόνο μια ώρα τη μέρα, ίσαμε τα τρία χρόνια. Αν όμως είναι νιος, θρηνούν για πέντε χρόνια δύο φορές τη μέρα, μια ώρα μόλις φέξει και μια τ’ απόγιομα…». Τόσο κανονισμένα ήταν όλα!

Ακολουθούν, όπως σημείωσα, τα κεφάλαια της Μαγείας, της Μαντικής, της Μετεωρολογίας, της Ιατρικής και της Λατρείας, κυρίως με το εορτολόγιο του έτους, όπου οι αγρότες εφάρμοζαν (υπερβατικά-ρεαλιστικά) την πίστη με την παραγωγική εργασία. Είταν τόσο εκτενές το εορτολόγιο, ώστε ο Μέγας, αρκετές δεκαετίες αργότερα, το απέσπασε από το σώμα των Ζητημάτων και αποτέλεσε αυτό ένα αυτοτελές βιβλίο με τον τίτλο: Ελληνικές γιορτές και έθιμα λαϊκής λατρείας.

Κάθε χωριό κι ένας κόσμος πλήρης ζωής και με έναν θάνατο αφομοιωμένο από τη ζωή. Ταιριάζει εδώ η φράση του Οδυσσέα Ελύτη, «Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας».

Άριστα έπραξε ο καθηγητής λαογραφίας Αριστείδης Δουλαβέρας, που ανάμεσα σ’ άλλα παρουσίαζε στις παραδόσεις του το έργο του Μέγα, όχι βέβαια για να κανονίζουν οι φοιτητές του ανάλογα τη δική τους ζωή, αλλά για να γνωρίσουν πώς ζούσαν οι οπωσδήποτε κοντινοί πρόγονοί τους, να συγκρίνουν τη δική τους ζωή με τη ζωή εκείνων (αυτή είναι άλλωστε και η κοντινή Ιστορία τους) και να κρίνουν τι έφυγε και τι έμεινε από τότε, αν όλα έφυγαν-αγνοήθηκαν σωστά ή όχι, ή και, κατά μιαν άλλη εκδοχή, «αν εξαντλείται ο κόσμος που γνωρίσαμε» (Γιώργος Καραμπελιάς, Στα μονοπάτια της ουτοπίας. Για την υπέρβαση του δυτικού παραδείγματος, 1995). Απέναντι στη νεωτερικότητα τοποθετείται ένας, όχι εκτεταμένος, αλλά πάντως υπαρκτός Νεορομαντισμός, που πιστεύει σε αξίες του παρελθόντος που θα μπορούσαν, θα έπρεπε να τηρούνται και σήμερα.


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.