«Καινοτομία» του Μ. Γ. Μερακλή
Αν γινόταν ανάμεσα στους πολλούς άλλους κι ένας διαγωνισμός λέξεων, είναι πιθανόν να ερχόταν πρώτη σε χρήση η λέξη «καινοτομία» (πολύ κοντά θα ερχόταν και η λέξη «αφήγημα»-«αφήγηση», που ενέσκηψε εδώ και κάμποσο καιρό ως κομήτης, κυρίως στο λόγο των δημοσιογράφων και των πολιτικών).
Η λέξη «καινοτομία» είναι προφανές ότι λέγεται σε αναφορά προς την αγαπημένη από τον άνθρωπο μηχανή (η οποία πάντως δεν τον αγαπά τόσο, όσο εκείνος αυτήν). Σημαίνει βέβαια την εύρεση και εφεύρεση μέσων, τα οποία διευκολύνουν τη ζωή του ανθρώπου στις διάφορες και ποικίλες εργασίες του και άλλες πρακτικές απασχολήσεις του.
Έχει η καινοτομία προσελκύσει νέους ανθρώπους, πολύ συχνά στα γυμνάσια-λύκεια, όπου οι μαθητές την ασκούν κατά μόνας ή πιο συχνά σε μικρές ή μεγάλες ομάδες, ενώ και πολλοί από τους καθηγητές τους παρακολουθούν ικανοποιημένοι (ορθώς βέβαια) τις επιδόσεις τους. Πραγματοποιούνται και εκθέσεις των εντυπωσιακών πολλές φορές επιτευγμάτων τους, συμμετοχές (νέων κυρίως, αλλά δεν απουσιάζουν και κορίτσια) σε διεθνείς συναντήσεις, όπου συχνά διακρίνονται και δικοί μας μαθητές, λαμβάνουν διακρίσεις και βραβεία. Όλα αυτά είναι ακόμα και συγκινητικά ωραία. Ειλικρινά το λέω.
Ενδεχομένως κάποιος (σχολαστικός μάλλον) θα παρατηρούσε, ωστόσο, ότι η καινοτομική αυτή δραστηριότητα, με το να είναι συναρτημένη αποκλειστικά με τη μηχανή (κατ’ επέκταση με την τεχνολογία), μπορεί να αδρανοποιεί μιαν άλλη, εκτός από την πρακτική-κατασκευαστική, πλευρά του ανθρώπου, αυτήν του «θεωρητικού βίου», όπως την ονόμαζε ο Αριστοτέλης, ο οποίος βέβαια αναγνώριζε την πραγματικότητα και του «πρακτικού βίου», θεωρώντας και τους δύο αυτούς τρόπους ζωής αμοιβαία συμπληρωματικούς, με τις αξίες αμφοτέρων.
«Ο σχολαστικός πάντως (που μπορεί και να μην είναι απολύτως σχολαστικός) φρονεί ότι η υπαρξιακή προσκόλληση στη μηχανή είναι ικανή να χωρίσει κάθετα το ζεύγος πρακτικού-θεωρητικού ανθρώπου, ώστε ο κατά την φύση του διπλός άνθρωπος να γίνει τελικά μονός, πρακτικός μόνο, με την αφάνεια (ή εξαφάνιση του άλλου). »
Αν πάντως οι αξίες της πρακτικής ζωής, για παράδειγμα η αξία της χρησιμότητας, μπορούν να εξελίσσονται και να αναπτύσσονται –η χρησιμότητα είναι δυνατό να αυξάνεται, να είναι τελεσφόρος κ.λπ.– οι αξίες του θεωρητικού βίου δεν έχουν αυτή την ιδιότητα. Κανονικά μένουν αυτές που υπήρξαν από την αρχή, από αρχαιότατους χρόνους. Δίνω το παράδειγμα της αξίας της πατρίδας του ομηρικά «αμύνεσθαι περί πάτρης», Μ 243) ή της αγάπης του ανθρώπου προς τον συνάνθρωπο (του «συμφιλείν», στην σοφόκλεια «Αντιγόνη»). Δεν εξελίσσονται οι αξίες αυτές. Αντίθετα, μπορεί να χάνουν ολοένα την ισχύ τους, μπορεί ακόμα και να πεθαίνουν. Κάποιοι μάλιστα φρονούν ότι θάνατοι τέτοιων αξιών έχουν ήδη συμβεί, όπως της πατρίδας ή της θρησκευτικής λατρείας. Ωστόσο, η γνώμη μου είναι ότι αυτοί πολύ βιάζονται. Οραματίζονται, αν είναι όραμα αυτό, ότι οι αξίες αυτές είναι πλέον νεκρές, γιατί η επιθυμία τους γι’ αυτό είναι υπέρμετρα μεγάλη. Θα έλεγα ότι στην πραγματικότητα εθελοτυφλούν.
Ο σχολαστικός πάντως (που μπορεί και να μην είναι απολύτως σχολαστικός) φρονεί ότι η υπαρξιακή προσκόλληση στη μηχανή είναι ικανή να χωρίσει κάθετα το ζεύγος πρακτικού-θεωρητικού ανθρώπου, ώστε ο κατά την φύση του διπλός άνθρωπος να γίνει τελικά μονός, πρακτικός μόνο, με την αφάνεια (ή εξαφάνιση του άλλου).
Η εξέλιξη αυτή, εξάλλου, δεν αφορά απλώς τους ανθρώπους. Αφορά και τις επιστήμες, δισσές και αυτές, με δύο διαφορετικές ομάδες: θετικές, φυσικομαθηματικές από τη μια μεριά, θεωρητικές, ανθρωπιστικές (ουμανιστικές) από την άλλη.
Στη δεκαετία του 1960 και εξής κορυφώθηκε μια μεταβολή, που είχε αρχίσει να εκδηλώνεται από πολύ νωρίτερα, στις επιστήμες του ανθρώπου, από την πλευρά των θεωρητικών ιθυνόντων τους, οι οποίοι αποφάσισαν να μετατρέψουν τη μεθοδολογία των επιστημών τους σε όσο γινόταν τυπική, κωδική, στερεοτυπική, στατιστική, και άλλα τέτοια. Μεταφέρω ένα μικρό χωρίο από κείμενο ενός κορυφαίου Γερμανού φυσικού για το φυσικό κοσμοείδωλο στην αρχαιότητα: «Στη σύγχρονη επιστήμη, η διεργασία μαθηματικοποίησης προχώρησε πολύ μακριά προς αυτήν την κατεύθυνση και απογύμνωσε τον φυσικό κόσμο και όλα τα φαινόμενά του από τις ποιότητες, αντικαθιστώντας τες με τις ποσότητες, δηλαδή με τον αριθμό και το μέτρο. Ο δρόμος από τη θεωρητική διδασκαλία του Αναξιμένη μέχρι τους εξαιρετικά αφηρημένους υπολογισμούς του σημερινού φυσικού και μαθηματικού είναι πολύ, πολύ μακρύς, η αρχή εντούτοις είναι η ίδια» (S.Sambursky, Das physikalische Weltbild der Antike, σ.25, στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Ι. Βαμβακά, Οι θεμελιωτές της δυτικής σκέψης, σ.135).
Αν ένας θεωρητικός της φυσικής αναζητεί τις παραγνωρισμένες ή και εξαφανισμένες «ποιότητες» του φυσικού σύμπαντος από τις σχεδόν αποκλειστικές πλέον «ποσότητες», μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει τη «μαθηματικοποίηση» και την «ποσοτικοποίηση» των ουμανιστικών σπουδών ως έναν τραγέλαφο. Το ελάφι των ωραίων, βαθύνοων επιστημών για τον άνθρωπο έγινε τράγος!
