του Μ. Γ. Μερακλή

Υπάρχουν δύο λέξεις στη γλώσσα μας, αρχαίες ελληνικές, που επιβίωσαν ως σήμερα, όπως άλλωστε και χιλιάδες άλλες. Αυτές όμως διακρίνονται κατά το ότι άλλαξαν μέσα στο χρόνο τη σημασία τους μ’ ένα πολύ ενδιαφέροντα τρόπο.

Μιλώ για το επίθετο καλός, καλή, καλόν και το ουσιαστικό τέχνη. Όπως είναι γνωστό, στην αρχαιότητα το επίθετο καλός σήμαινε ωραίος, όμορφος (διασώθηκε η σημασία αυτή στην ονομασία της Ανώτατης Σχολής, όπου διδάσκεται η ζωγραφική, η γλυπτική, η χαρακτική και άλλες παρεμφερείς τέχνες. Η αντίστοιχη ονομασία π.χ. στα γαλλικά είναι ‘Ecole des Beaux Arts). Όμως μέσα στο χρόνο η λέξη καλός απέκτησε τη σημασία που έχει σήμερα. Λέμε το καλό (σε αντίθεση με το κακό), καλός άνθρωπος κ.λ.π. (Θυμίζω και την αρχαία ρήση «καλός καγαθός», που χαρακτηρίζει τον τέλειο πολίτη: τον ωραίο και καλό). Η μεταβολή της σημασίας φαίνεται πως είχε αρχίσει να γίνεται ήδη από τους αρχαίους χρόνους. Ο Αριστοτέλης έδινε τον ορισμό του αρχαίου «καλού» στη Ρητορική του ως εξής: «καλόν μεν ουν εστίν(...) ο αν αγαθόν ον, ηδύ η, ότι αγαθόν» (1366α, 33), δηλαδή: «ωραίο είναι το καλό που, με το να προξενεί ευχαρίστηση, είναι ακριβώς γι’ αυτό το λόγο ωραίο». Ταυτίζεται εδώ λοιπόν το καλό με το ωραίο, η καλοσύνη με την ομορφιά. Αυτό θυμίζει το έργο του Φρειδερίκου Σίλλερ, Περί της Αισθητικής Παιδείας του Ανθρώπου. Αρχίζει λέγοντας: «Θα μιλήσω για ένα αντικείμενο που συνδέεται άμεσα με το ευγενέστερο μέρος της ευδαιμονίας μας, και δεν απέχει πολύ από την ηθική ευγένεια της ανθρώπινης φύσης. Θα υποστηρίξω την υπόθεση της ομορφιάς». Ο Σίλλερ θαύμαζε τους αρχαίους Έλληνες και στο έργο του είναι συνεχείς οι παραπομπές σ’αυτούς. Αν με τη γλώσσα εκφράζονται τα πιο καίρια και βαθύτερα νοήματα και αισθήματα, η ελληνική γλώσσα μπόρεσε να αναδείξει τη βαθύτερη υπαρξιακή θέση του ωραίου με το αγαθό.

Αλλά υπάρχει και η λέξη τέχνη. Στα αρχαία ελληνικά σήμαινε τον τρόπο ή τα μέσα, με τα οποία κατασκευαζόταν, παραγόταν κάτι, συνεκδοχικά σήμαινε και το επάγγελμα (η σημασία αυτή διασώθηκε και στη σύγχρονη λαϊκή μας γλώσσα. Βλ. την παροιμιακή φράση: «μάθε τέχνη κι ας τηνε, κι αν πεινάσεις πιασ’ τηνε»). Εντούτοις η πρακτική αυτή λέξη, εξελίχθηκε σημασιολογικά, ώστε να δηλώνει την καλλιτεχνική δημιουργία.

Δεν μπορεί να είναι τυχαίες τέτοιες σημασιολογικές αλλαγές. Λανθάνει κι εδώ μια έμφυτη τάση, το προϊόν της επαγγελματικής δραστηριότητας να μην είναι απλώς και μόνο ένα πράγμα χρηστικό, αλλά, κατά το δυνατόν, και ωραίο. Υπόκειται στο νόημα μιας διεργασίας, η οποία φέρνει πολύ κοντά στο καλό το ωραίο στην πρώτη περίπτωση, πολύ κοντά στο χρήσιμο το ωραίο στη δεύτερη περίπτωση.

Ο Κάρολος Μαρξ είχε, τρόπον τινά, δώσει σε μια φράση του (στα Οικονομικά-Φιλοσοφικά Χειρόγραφα) μια καθολική, ανθρωπολογική διάσταση στη δεύτερη περίπτωση. Είχε πει ότι ο άνθρωπος, αντίθετα προς το ζώο, «δίνει μορφή (στα προϊόντα της παραγωγής του) σύμφωνα με τους νόμους της ομορφιάς».

Ο ίδιος ωστόσο είχε μιλήσει (στην εισαγωγή του στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας) για την «αδιαφορία στην εργασία», που προκαλούσε στον εργαζόμενο η μηχανή και ο τρόπος τής χρήσης της στο καπιταλιστικό σύστημα. Και με την αδιαφορία στην εργασία, δεν μπορεί ν’ ανθίσει η ομορφιά.

Φοβάμαι ωστόσο (ή και πιστεύω), ότι η μηχανή δεν κάνει διάκριση στο σύστημα, αν είναι καπιταλιστικό ή κομμουνιστικό!

Twitter