«Ένα μυθιστόρημα και μία μελέτη» του Μ. Γ. Μερακλή
Από τη Λευκάδα έλαβα δύο βιβλία των φίλων μου Σπύρου Βρεττού (Ο ιππότης και τα τελώνια, 2016) και Παρασκευής Κοψίδα-Βρεττού (Λευκάδιος Χερν και Πιέρ Λοτί, 2017).
Ο Σπύρος Βρεττός είναι σημαντικός πεζογράφος. Έχω γράψει και άλλες φορές για το έργο του. Το τωρινό βιβλίο του χαρακτηρίζει «λυρική αλληγορία». Αναφέρεται σ’ ένα πρόβλημα που απασχολεί πολλούς και επιχειρούν να το λύσουν, είναι όμως δυσεπίλυτο, αν όχι προορισμένο να ταλανίζει τη σκέψη των ανθρώπων, έχοντας κιόλας γίνει κοινότοπο. Είναι το πρόβλημα του καλού και του κακού, με επικρατέστερη εκδοχή ότι το κακό είναι επικρατέστερο του καλού.
Η φύση πάντα της λογοτεχνίας είναι να μετατρέπει την κοινοτοπία σε πρωτοτυπία. Και δυνητικά προκύπτουν πολλά, περισσότερο ή λιγότερο πρωτότυπα έργα, από την πλευρά και της αισθητικής.
Μια κοιλάδα, που θα μπορούσε να είναι «μια ευλογία της ευγονίας και του θαλερού πράσινου της ζωής» έχει γεμίσει λάσπη, που φτάνει και ώς τις στέγες των σπιτιών. Ένας «ιππότης» εμφανίζεται ζητώντας καταφύγιο, το βρίσκει σ’ ένα απομονωμένο πέτρινο σπίτι και βρίσκει εκεί μέσα μια γριά με πέντε εγγονές της. Τον πληροφορεί πως κάποιοι τον «ψάχνουν» μέρα νύχτα και του λέει πως αυτή θα τον παραστέκεται «στις πόλεις». Την άλλη μέρα φεύγει, ενώ η γριά έχει πει ότι «αύριο τον περιμένει ο δρόμος, πολύς και δύσκολος». Η νεότερη εγγονή Μελισσάνθη θα τον ακολουθήσει πάνω σε δικό της άλογο μέσα σε μιαν άγρια θύελλα που έχει ξεσπάσει. Η πορεία τους θα γίνει «μόνο στα βουνά», μακριά από τις πόλεις των «λασποδίαιτων» με την «αναγεννώμενη λάσπη». Τις νύχτες μένουν σε σπηλιές απάτητες απόκρημνων βουνών. Φτάνουν σ’ ένα «πλάτωμα», όπου υπάρχουν «χαμηλά δεντράκια, μα είναι δέντρα πράσινα και ζωντανά». Όλα είναι «άθικτα» σ’ ένα παράξενο μάκρος, εκεί ενώθηκαν ερωτικά ο ιππότης με τη Μελισσάνθη, που ωστόσο «εκπροσωπεί ολόκληρο το γενεσιουργό φως της ζωής», σύμφωνα με την αλληγορική σημασία. Τα τελώνια μπορούμε να τα φανταστούμε σαν κάτι ανάλογο με τα νυχτερινά, αόρατα πλάσματα της λαϊκής παράδοσης που βλάπτουν, έως θανάτου, τους ανθρώπους. Εδώ τα τελώνια τούς μετατρέπουν σε «λασποδίαιτους».
Αλλά ο θόρυβος μιας παράξενης μηχανής αντηχεί πέρα απ’ τις βουνοκορφές. Και είταν σαν μια πρόκληση να κατευθυνθούν προς τα εκεί για να αναμετρηθούν με κάποιους που μπορεί να είναι και οι διώκτες τους. Έρχονται νέες δοκιμασίες. Άδενδρες βουνοπλαγιές, ήλιος καυτός σαν να βρίσκεται κάποιος σε κόλαση κι ύστερα θερμοκρασία δεκάδες βαθμούς κάτω από το μηδέν και δύσκολα «περάσματα», η παγωνιά είναι ένα παιχνιδάκι μπροστά σ’ αυτά, μέσα από βαθιά υπόγεια ορύγματα που τα περνά μόνος του (μέσα σε όλα αυτά η Μελισσάνθη χάνεται), φτάνει ξανά στο σπίτι της γριάς, που τον κατηγορεί πως δεν μπόρεσε να την κρατήσει ζωντανή. Βαθιά απογοητευμένος, ο ιππότης αποφασίζει να παραιτηθεί και να αποσυρθεί, αλλά τότε βλέπει τη Μελισσάνθη, σαν σε όραμα, ξανά. Συλλογίζεται ο ιππότης πως έζησε «στην απόλυτη ευτυχία μέσα στη θλίψη». Και ένα ακόμα σύμβολο, ένα παιδί, μπαίνει στην αφήγηση στο τέλος, με τον χρόνο όλο μπροστά του, ώστε να «μπορεί να πιστέψει στο ακατόρθωτο».
Η λογοτεχνική αξία του κειμένου πρώτιστα στην περιγραφή κι ύστερα στη συμβολική χρήση του «δρόμου», που τον χρησιμοποίησε, παραδείγματος χάριν, και ο Καβάφης στην «Ιθάκη», ασφαλώς με άλλον συμβολισμό. Σε άλλα παραδείγματα συμβολίζεται ο δρόμος ως μύηση σε κάτι σοβαρό ή δύσκολο ή σπουδαίο (όπως στην Αινειάδα του Βιργιλίου) ή και ως τραγικά ακατόρθωτο, όπως είναι η προσπάθεια να γίνει το καλό υπέρτερο του κακού.
Η Παρασκευή Βρεττού είναι ακαταπόνητη, δοσμένη σε δραστηριότητες που αναλαμβάνει και φέρει εις πέρας ως μάχιμη φιλόλογος. Το 2016 εξέδωσε ένα όντως πρωτότυπο και σημαντικό ποιητικό βιβλίο της (Όλα καλά αξιότιμοι κύριοι).
Είναι εκτός των άλλων πρώτη στην κίνηση να γίνει ευρύτερα γνωστό το έργο του Λευκάδιου Χερν, που η πρώτη πατρίδα του υπήρξε η Λευκάδα, αλλά έζησε πολυπλάνητο βίο, Ευρώπη, Αμερική, έως ότου έφτασε και έμεινε στην Ιαπωνία, της οποίας, πράγμα σπάνιο και παράξενο, αναδείχθηκε ως ο σημαντικότερος στους νεότερους χρόνους λογοτεχνικός δημιουργός. Μιαν ακόμα συμβολή στην ανάδειξη του προσώπου και του βαθύτερου ήθους του Χερν αποτελεί και η εν λόγῳ εργασία της Βρεττού, στην οποία εξετάζει την ιδιαίτερη σχέση του με τον Γάλλο λογοτέχνη Πιέρ Λοτί. Θεωρεί και τους δύο «“δραπέτες” του δυτικού πολιτισμού, μελαγχολικά παράξενες, ρομαντικές ανθρώπινες φύσεις». Και ευρύτερα εξετάζει «την παραλληλία των βίων και των εμπειριών τους», επιθυμώντας να φέρει τον αναγνώστη κοντά «με τον ψυχισμό δύο ξεχωριστών δημιουργών, των οποίων η περιπέτεια της ζωής γίνεται το αξιοθαύμαστο περιεχόμενο μιας εξωτικής μυθιστορίας ως υλικό ανθρωπογνωσίας και διαπολιτισμικής ανθρωπιάς». Ένας από τους λόγους που ώθησαν τη Βρεττού να συνεξετάσει τον Χερν και τον Λοτί είναι ότι από τους Γάλλους συγγραφείς που προτίμησε να μεταφράσει, και είχε μάλιστα ασκήσει τη μεγαλύτερη επίδραση επάνω του, είταν εκείνος. Με τη γαλλική λογοτεχνία είχε από νωρίς αναπτύξει ιδιαίτερη σχέση, δεδομένου ότι είχε εγκατασταθεί για ένα διάστημα στη Γαλλία. Ωστόσο είταν αποφασισμένος κατεξοχήν «να δώσει φωνή σε κάθε κουλτούρα που δεν είταν συνδεδεμένη με τους δυτικούς θεσμούς, της εκκλησίας και του κράτους».
Απέστερξαν και οι δυο τον δυτικό πολιτισμό. Αλλά, όπως αισθάνομαι, και όπως υποδηλώνεται στη μελέτη, υπήρχε μια βαθύτερη διαφορά ή διαφορετικότητα ανάμεσα στους δυο άνδρες. Γράφει μια βιογράφος του Χερν: «… Ο Λοτί λάτρευε την όμορφη σάρκα του ανθρώπινου είδους πάνω σε πολλές ηπείρους της γης […] τιμούσε την ακτινοβολία των αισθήσεων σε διαυγείς, φωτεινές, πολύχρωμες φράσεις…». Η Βρεττού αναζητεί (ή πιο καλά βρίσκει στον Χερν) «και ίσως κάτι περισσότερο, που η ανώτερη ποιητική φύση του Λευκάδιου αναζητούσε και δεν το εύρισκε παρά μόνο στης δικής του νόησης και ψυχής τις μοναδικές καταδύσεις. Την ουσία του ιδεατού στην ανθρώπινη φύση εναρμονισμένη με την καθολική συμπαντική ομορφιά».
Υπάρχει πλήρης, αν δεν κάνω λάθος, βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη, και ο αναγνώστης βρίσκει και δεκατέσσερις φωτογραφίες των όμοιων (και ανόμοιων) ανδρών.
