«Τα όνειρα της Ζυράννας» του Μ. Γ. Μερακλή
Στις πρώτες κιόλας γραμμές του νέου βιβλίου της Τετράδια ονείρων, η Ζυράννα Ζατέλη γράφει: «Ήθελα από μικρή να βλέπω όνειρα, τα αγαπούσα, τ’ αποζητούσα, με σαγήνευαν (…). Δεν ήταν απλώς ένα “καταφύγιο”, ήταν χαρά, προσδοκία, λαχτάρα». Κι αυτά τα λόγια πήγαν τη σκέψη μου αυτομάτως σε μια πολύ παλιά μελέτη του Νικολάου Πολίτη δημοσιευμένη στον τρίτο τόμο της Λαογραφίας (1911), με τον τίτλο: «Μαγικαί τελεταί προς πρόκλησιν ονείρων περί γάμου». Φλέγονταν από τον πόθο τα κορίτσια, έγραφε, να μάθουν ποιον επι-φύλασσε η Μοίρα για σύντροφο του βίου τους. Την Καθαρή Δευτέρα έπιναν νερό όλη τη μέρα κι έτρωγαν σαρακοστιανά (συνήθως αυτά είναι αλμυρά και προκαλούν δίψα). Το βράδυ, πριν κατακλιθούν, μετά την προσευχή τους έκαναν και μιαν επίκληση στη Μοίρα: «Έλα, Μοίρα των Μοιρών και η δική μου Μοίρα, και πες μου ποιον άντρα θα πάρω». Συχνά έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι τους μιαν «αρμυ-ροκουλούρα» με αλεύρι και πολύ αλάτι. Την ίδια συνήθεια εντόπιζε ο Πολίτης «πολλαχού της Ευρώπης» αλλά και σε λαούς εκτός από αυτήν.
Τα όνειρά της η Ζατέλη μετέφερε στο βιβλίο της από τα τετράδιά της, όπως τα κατέγραψε από τοn Μάρτιο του 1997 ώς το 2017. Πήρε τα όνειρα που είδε στο διάστημα 3-3-1997/5-5-2001.
Γλώσσα δεν έχουν τα όνειρα, έχουν όμως συχνά μια πολυσημία και κατά κανόνα έναν συμβολισμό που τα καθιστούν πανανθρώπινα. Οι πρώτοι άνθρωποι «ονειρεύονταν», τα βρέφη ονειρεύονται, γράφει η Ζατέλη. Είδαμε και τα περιπαθή όνειρα των κοριτσιών του άλλοτε (δεν ξέρω αν και τι όνειρα βλέπουν τα τωρινά κορίτσια).
Ασφαλώς δεν γράφει ακριβώς «ό,τι της λεν τα όνειρα». Δεν κάνει καμιά ιατροψυχική καταγραφή. Είναι συγγραφέας που αγαπά, δεν αναλύει τα όνειρα. «Συχνά (…) παίρνω ιδέες, φωτίζομαι ή αλαφιάζομαι ευεργετικά από εικόνες, φράσεις ή συμβάντα εκεί μέσα, που λίγο-πολύ θα δώσουν στην τάδε ή δείνα ιστορία μου εκείνη την αλλιώτικη “υφή” ή “αίσθηση” που με τριγύριζε και με πλησίαζε και μ’ άγγιζε, αλλά και μου διέφευγε τις προηγούμενες ημέρες».
Ο Φρόυντ χρησιμοποίησε τα όνειρα και τα παραμύθια, δύο κατά τη γνώμη μου καθαρά ποιητικά φαινόμενα, ως όργανα διερεύνησης των ψυχικών προβλημάτων των ανθρώπων. Η Ζατέλη, θρεμμένη με όνειρα από την παιδική της ηλικία, όπως ομολογεί, δεν παίρνει σχεδόν τίποτα από τη φροϋδικήν αντίληψη, φτάνοντας ώς το σημείο μόνο να αναγνωρίσει την «καθαρτική αποστολή» των ονείρων. Άλλωστε η κάθαρση αυτή είναι δυνάμει ποιητική. Αντιγράφω το όνειρο της 11ης Δεκεμβρίου του 1997: «Είδα ότι είχα πεθάνει στον ύπνο μου γλυκά και αθόρυβα, χωρίς να το ξέρω. Κάποια ώρα θα μ’ έβρισκαν στο κρεβάτι. Στην καρέκλα δίπλα είχα αφήσει σημείωμα, που το νόημά του πάνω-κάτω ήταν αυτό: Το φέρετρο να μείνει κλειστό, στο χέρι μου να βάλετε μολύβι και χαρτί».
Το όνειρο αυτό μοιάζει μ’ ένα επεισόδιο του παραμυθιού για το «Κοιμισμένο βασιλόπουλο», όπου μια κόρη την πήρε ένας αϊτός και την πήγε, πάνω στα φτερά του, μέσα από ένα πηγάδι βαθύ, σ’ ένα ωραίο παλάτι. Σε μια κάμαρη ολόχρυση βλέπει ένα βασιλόπουλο που «κοιμότανε σαν πεθαμένο». Δίπλα στο κρεβάτι είναι ένα τραπέζι και πάνω σ’ αυτό ένα χαρτί που έγραφε: «Όποια έρθει εδώ μέσα και λυπηθεί τα νιάτα του βασιλόπουλου, να καθίσει να τον φυλάξει τρεις μήνες, τρεις βδομάδες, τρεις μέρες και τρεις μετζαώρες, χωρίς να κοιμηθεί, το βασιλόπουλο θα την πάρει γυναίκα του»…
Κάποιοι ειδικοί του παραμυθιού λένε ότι τα παραμύθια γεννήθηκαν από τα όνειρα. Αλλά μπορεί κανείς να πει με περισσότερη ευρύτητα, ότι τα όνειρα είναι μια πλούσια πηγή της ποίησης, απ’ την οποία αναβλύζουν και τα μαγικά παρα-μύθια.
Υπάρχουν βέβαια και όνειρα εφιαλτικά. Τούτο όμως δεν σημαίνει πως αυτά δεν είναι και ποιητικά. Η ποίηση δεν είναι μόνο μητέρα της χαράς, αλλά μητέρα και του πόνου, του φόβου και της φρίκης ακόμα.
Η Ζατέλη, προσφεύγοντας στην αρχαία ελληνική μυθολογία, μας θυμίζει τον θεοποιημένο Ύπνο, γιο της Νύκτας και του Ερέβους, μικρότερο αδελφό του Θανάτου και πατέρα με τη γυναίκα του Πασιθέη πολλών παιδιών, των Ονείρων. Άλλοι αναφέρουν άλλους, η Ζατέλη μνημονεύει τον Μορφέα που έδινε μορφή στα όνειρα και τα οράματα των ανθρώπων, τον Φοβήτορα, περίπου τον εφιάλτη, τον Φάντασον, προσωποποίηση της φαντασίας, και τον Ίκελο (ιωνική επική γραφή του Είκελος: όμοιος, ίσος), που έκανε τα όνειρα να μοιάζουν με πραγματικά.
