fbpx
«Φιλοσοφία είναι… να μαθαίνεις να πεθαίνεις»

«Φιλοσοφία είναι… να μαθαίνεις να πεθαίνεις» του Μ. Γ. Μερακλή

Συμφοιτητές με τον Βασίλη Κύρκο στη Φιλοσοφική της Αθήνας, γίναμε ύστερα και συνάδελφοι στη Φιλοσοφική των Ιωαννίνων. Εκείνος δίδασκε αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Η φιλία μας έμεινε όλα τα χρόνια σταθερή.

Από τα έργα του μιλώ εδώ για τρία, τα δύο από τα οποία έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην ακριβέστερη αξιολόγηση δύο σοβαρών ζητημάτων του ελληνικού πνευματικού πολιτισμού, το άλλο κάλυψε ένα κενό που υπήρχε στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία της κλασικής φιλολογίας.

Το 1993 εκδόθηκε το βιβλίο Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός και Σοφιστική.

Οι λόγοι του Σωκράτη στην «αγορά» κατά των Σοφιστών είχαν επηρεάσει αρκετούς εναντίον τους, αυτοί πάντως μπορούσαν να συγκεντρώνουν ακόμα και σε μεγάλους ανοιχτούς χώρους ακροατήρια που τα ενθουσίαζαν. Μπορεί να πει κανείς, ότι οι Σοφιστές συνέχιζαν, κατά κάποιον τρόπο, ορθολογικά, τους φυσικούς, μαθηματικούς κοσμολόγους, φιλοσόφους (Δημόκριτος, Εμπεδοκλής κ.ά.), επιθυμώντας να παιδαγωγήσουν τους πολίτες με μια πιο λογική ζωή, και πάντως όχι απαραιτήτως ηθική. Ο Πλάτων και ο Σωκράτης έδιναν έμφαση στην παραμέληση από τον άνθρωπο του υπερβατικού κόσμου των «ιδεών». Είσαν ιδεαλιστές. Και υπερείχαν στον κύκλο, όπως θα λέγαμε σήμερα, των λογίων. Η υπεροχή αυτή υπήρχε έως πρόσφατα στον ελληνικό χώρο, ενώ στην Ευρώπη είχε αρχίσει η επανεκτίμηση της Σοφιστικής και της λογικής που την διείπε. Αυτή την προσπάθεια ανέλαβε ο Κύρκος στην Ελλάδα και την έφερε, πιστεύω, σε αίσιο πέρας, αποκαθιστώντας μία ισορροπία ανάμεσα σε δύο μεγίστης σημασίας πολιτισμικά δεδομένα, τον Ιδεαλισμό και το Διαφωτισμό, χωρίς τον οποίον δεν νοείται κατά βάθος η σοφιστική κίνηση.

Το 1903, στο κατώφλι του 20ού αιώνα, όταν οι κλασικές σπουδές στη Γερμανία βρίσκονταν ακόμα σε μεγάλη ακμή, δυο κλασικοί φιλόλογοι (H.Diels – W.Kranz) εξέδωσαν ένα ογκώδες έργο, στο οποίο δημοσιεύονταν τα διασωσμένα κείμενα των «προσωκρατικών» φιλοσόφων (η πρόθεση «προ» δεν σημαίνει, όπως εξηγεί ο Κύρκος, χρονική προτεραιότητα αλλά, πιο πολύ, μεθοδολογική-ταξινομική: οι «φυσικοί» φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με τον έξω κόσμο, ο Σωκράτης ασχολήθηκε, σαν σε διάλογο ή αντίλογο με εκείνους, με τον μέσα άνθρωπο. Στην Αθήνα το μνημειώδες αυτό έργο δημοσιεύτηκε το 2004, από τις εκδόσεις Δ. Ν. Παπαδήμα. Και θα αποτελεί πάντα ένα πολύτιμο όργανο μελέτης για τους φιλολόγους, φιλοσόφους, κάθε φίλο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και σκέψης. Την απόδοση των κειμένων στα νέα ελληνικά (και την επιμέλεια)  ανέλαβε ο Βασ. Κύρκος, ενώ οι εξαίρετοι φιλόσοφοι Δημοσθένης Γ. Γεωργοβασίλης και Γεώργ. Α. Χριστοδούλου ασχολήθηκαν με τη συνεργασία ο πρώτος, τη φιλολογική εποπτεία ο δεύτερος. Οι Προσωκρατικοί δίνονται σε δύο ενότητες: στις Απαρχές και στα Αποσπάσματα των φιλοσόφων του έκτου και πέμπτου αιώνα και των άμεσων διαδόχων. Αρκεί να δει κάποιος τον πίνακα των περιεχομένων για να καταλάβει αυτό που δεν του το δείχνουν τα λίγα ονόματα που ακούγονται στους αιώνες. Μπορεί να αντιληφθεί ότι ένα σπάνιο φαινόμενο είχε λάβει χώρα: περισσότερα από 60 πρόσωπα μνημονεύονται, αφού δίπλα στους 58 φιλοσόφους προστίθεται και η όλη Πυθαγορική Σχολή, δημιουργημένη εκ των πραγμάτων, χάρη στην πρωτόφαντη ακτινοβολία του Πυθαγόρα, ο οποίος ωστόσο δεν έγραψε τίποτα από ό,τι είπε, όμως αυτά διαδόθηκαν από το πλήθος των πιστών και των θαυμαστών του. Έγραφαν οι εκδότες στην πρώτη έκδοση: «έχουν συμπληρωθεί περισσότερα από τετρακόσια ονόματα εκ των οποίων φυσικά τα περισσότερα θα παραμείνουν μόνο ονόματα. Ωστόσο όμως όλοι αυτοί έχουν τη συμβολή τους στην άνθηση του ελληνικού πνεύματος». Δεν θα δίσταζα να μιλήσω για μια πνευματική κοσμογονία. Την αποκάλυψε σε μας ο Βασίλης, γιατί δεν δημοσιεύονται μόνο τα κείμενα (και τα γερμανικά στον τόμο μεταφρασμένα), αλλά «συνοδεύονται από ουσιαστικές βιογραφικές και δοξογραφικές πληροφορίες», όπως έγραφαν. «Δόξα» σημαίνει εν προκειμένω θρυλούμενα για τη ζωή ή το έργο κάποιων. Ο Κύρκος και οι συνεργάτες του πρόσθεσαν και 18 ακόμα αποσπάσματα, από δύο παπύρους που βγήκαν στο φως σε νεώτερους χρόνους, όπως σημειώνει ο ίδιος, που έχει επίσης γράψει και την εκτενέστατη εισαγωγή.

Τον Κύρκο δεν απασχόλησε μόνο ο Διαφωτισμός της Σοφιστικής. Ενδιαφέρθηκε και για το Διαφωτισμό στην Ευρώπη κατά τον 18ο αιώνα αλλά και μέρους του επόμενου, με ποικίλες εκφάνσεις και τάσεις:προς τις θετικέςεπιστήμες, ιδεολογικές (αντίστοιχες), πολιτικές. Εκδηλώθηκε και στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο, κατά κύριο λόγο στους διανοούμενους της Διασποράς, με κάποιαν ιδιαίτερη σχέση με το γαλλικό Διαφωτισμό, νοοκρατούμενο πάντως, ώς το σημείο να αντικαταστήσει την ιδέα της θεότητας με τη λογική (Raison). Ο μελετητής του ευρωπαϊκού, αλλά ιδιαίτερα και του ελληνικού Διαφωτισμού, τον οποίο απέρριψε ως αποτυχημένη προσπάθεια να συνδεθεί με τον πρώτο, υπήρξε ο Παναγιώτης Κονδύλης. Εντούτοις, ο ελληνικός Διαφωτισμός μολονότι παρέλαβε στοιχεία που αφορούσαν την καθημερινότητα και τα ήθη των πολιτών, υπήρξε άντικρυς αντίθετος προς το γαλλικό, γιατί προέταξε την πίστη στον ορθόδοξο Χριστιανισμό.

Σύγχρονοι Έλληνες διανοούμενοι, κυρίως, νεωτερικοί ιστορικοί, ταυτίστηκαν κατ’ ουσίαν με τον Κονδύλη, απαξιώνοντας συγχρόνως τον Κ. Θ. Δημαρά, ο οποίος εντούτοις τεκμηρίωσε με έναν επιβλητικό τόμο ομόκεντρων άρθρων και μελετημάτων την ιδιαίτερη ταυτότητα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (αυτός είναι και ο τίτλος του τόμου). Απέναντι από την πλευρά των νεωτεριστών, οι οποίοι «δεν είταν πάντοτε απαλλαγμένοι από ιδεολογικά σύμβολα και υπερβολές», με μια «προσέγγιση (που) οδήγησε σε αμφίσημες κρίσεις και ενίοτε σε ενοχλητικές στρεβλώσεις», δημοσίευσε ο Κύρκος το τελευταίο βιβλίο του, όπου αφενός γίνεται λόγος για: Φιλοσοφία, Γλώσσα και Παιδεία, κατά τον 18ο (προεπαναστατικόν) αιώνα, αφετέρου μίλησε για πέντε πρόσωπα (Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Μακάριος Νοταράς, Νικόδημος Αγιορείτης, Νεόφυτος Δούκας, Στέφανος Κομμητάς και Αδαμάντιος Κοραής), που «αντιπροσωπεύουν όλοι τους συντηρητικούς λογίους άνδρες, οι οποίοι όμως, με τον τρόπο τους ο καθένας προσπάθησαν και εργάστηκαν “δια την ωφέλειαν του γένους”». Τίτλος του βιβλίου: Από την αντίπερα όχθη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι αγνοημένοι υπέρμαχοι της Παιδείας και του Γένους. Βιβλίο που ενισχύει δυνατά την αντίπερα, προς τους αδολέσχους, όπως θα έλεγαν οι αρχαίοι, «νεωτεριστές».

Τον Βασίλη είδα λίγο πριν από το τέλος. Γνώριζα βέβαια τι συμβαίνει με την υγεία του (το είχε εμπιστευθεί και σε μένα). Του μίλησα για το σημαντικό έργο του για το Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Είταν ευδιάθετος και αισιόδοξος.

Τα γράφω αυτά και σκέπτομαι συγχρόνως, πόσο ταιριαστή είναι με το βίο και το θάνατο του φίλου μου η φράση του Μονταίνιου, την οποία τοποθέτησα ως τίτλο στο σημείωμά μου.


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.