Η κληρονομιά της Αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό του Μ. Γ. Μερακλή
Ο τίτλος του σημειώματός μου είναι και ο τίτλος ενός εξαίρετου έργου του κυρίου Βασιλείου Μαρκεζίνη, που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ι. Σιδέρης το 2013. Είναι (για τη δική μου φιλολογική συγκρότηση) θαυμαστή η ευρυμάθειά του σχετικά με το ζήτημα της επίδρασης του αρχαίου δράματος στους νεότερους αιώνες έως σήμερα, που πραγματεύθηκε, μολονότι ο ίδιος είναι νομικός, κάτι ωστόσο που τον βοήθησε να διευρύνει το μελετητικό του πεδίο, καθώς ήθη, καθημερινότητα, κανόνες ζωής, θρησκευτικότητα, θεσμοί, συγχωνευμένα όλα στους αρχαίους ελληνικούς μύθους (ή και αντίστροφα), αυναπαρτίζουν τον κόσμο των αττικών τραγωδιών του 5ου π.Χ. αιώνα.
Υπάρχει σχετικά με τον τίτλο (και το περιεχόμενο) ένα ερώτημα: δεν ανήκει και η νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα στην Ευρώπη; Θα μπορούσε ο συγγραφέας να απαντήσει, με την ευγένεια του ήθους του και τη διαύγεια (θαυμαστή, επίσης) της γλώσσας του, ότι κανονικά σε όλες τις χώρες της Ευρώπης θα σημειώθηκε, μικρότερη ή μεγαλύτερη, επίδραση της αρχαίας τραγωδίας στην πνευματική τους ζωή. Αλλά δεν μπορούσε να μεταβάλλει το έργο του σ' ένα εγκυκλοπαιδικό πανδέκτη (ασφαλώς δεν είταν άλλωστε αυτός ο σκοπός του). Ασχολήθηκε λοιπόν με τις χώρες εκείνες, όπου, για συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους, η κληρονομιά αυτή έπαιξε ιδιαίτερα δραστικό ρόλο, που άξιζε (ή έπρεπε) να αναλυθεί και να προβληθεί δεόντως. Και το θεωρώ αυτό κατανοητό.
Θα μπορούσε πάντως να συμπεριλάβει και κάποια παραδείγματα από Έλληνες δημιουργούς. Κατεξοχήν από τον Γιάννη Ρίτσο. Και προπάντων από τη συγκεντρωτικήν έκδοση δεκαέξι ποιητικών συνθέσεών του στην Τέταρτη Διάσταση, που εκδόθηκε πρώτη φορά το 1972. Περιλαμβάνει συνθέσεις που είναι γραμμένες από το 1956 έως το 1972, ενώ στην τέταρτη έκδοση της Τέταρτης Διάστασης (1978) περιλαμβάνεται και η Φαίδρα, γραμμένη στη διετία 1974-1975.
Η εικοσαετία 1956-1975 είταν δραματική (και με τη βαθύτερη έννοια της ποίησης), κρίσιμη για την πολιτική ζωή και για τον πολιτισμό της χώρας, αλλά και για τον ίδιο τον ποιητή, για το μέσα του κόσμο.
Η Φαίδρα προστίθεται στις έντεκα (από τις δεκαέξι) συνθέσεις που προέρχονται απευθείας από τον αρχαίο ελληνικό μύθο. Στις εννέα από αυτές τα ονόματα των ηρώων (κατεξοχήν ηρωίδων) είναι και οι τίτλοι των αντίστοιχων έργων: Αγαμέμνων, Ορέστης, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, Περσεφόνη, Ισμήνη, Αίας, Φιλοκτήτης, Ελένη, Χρυσόθεμις. Στις υπόλοιπες δύο (Το νεκρό σπίτι και Κάτω από τον ίσκιο του βουνού) τα πρόσωπα, γυναίκες κι εδώ, δεν ονομάζονται, γίνεται όμως φανερό, στην πρώτη, από το σπίτι, όπου φαντάζονται ότι κατοικούν, «κάπου στη αρχαία Θήβα, ή, μάλλον, στο Άργος», ότι πρόκειται για την Αντιγόνη και την Ισμήνη, «ή, μάλλον», για την Ηλέκτρα και τη Χρυσόθεμη· στο Κάτω από τον ίσκιο του βουνού «η μεγάλη ανύπαντρη κόρη» είναι η Ηλέκτρα, κατά πάσα πιθανότητα. Οι συνθέσεις αυτές είναι ένα είδος θεατρικών μονολόγων, που απευθύνονται σε κάποιο πρόσωπο που μόνο ακούει. Ίσως είναι ένα alter ego, στο οποίο αφηγούνται (αναπολούν) μια, τελικά, παρά τις δόξες και τα μεγαλεία, ματαιωμένη ζωή.
Είναι κρίμα που ο κύριος Μαρκεζίνης δεν διάβασε την Τέταρτη Διάσταση – διακινδυνεύω να υποστηρίξω αυτό, γιατί διαφορετικά θα απέκλεια να μην είχε αυτός νιώσει το ρίγος της επαφής με τη μεγάλη ποίηση, και να μην το έχει παρατηρήσει σε κάποιαν έστω υποσημείωση. Π.χ. ο Αγαμέμνονας, ο Ορέστης, η Ελένη (τα δύο τελευταία παραπέμπουν στον αγαπημένο του –και δικό μου αγαπημένο– ποιητή Ευριπίδη) είναι έργα που θα μπορούσαν να δονήσουν δυνατά ένα σύγχρονο καλλιεργημένο ευαίσθητο κοινό παγκοσμίως.
Προεκτείνοντας λίγο ακόμα την ενδεχομένως αυθαίρετη υπόθεσή μου, ότι ο κύριος Μαρκεζίνης δεν έχει διαβάσει καν την Τέταρτη Διάσταση, λέω πως αυτό, αν έγινε, έγινε γιατί παγιδεύτηκε από τη δόλϊα φήμη που χαλκεύτηκε επιτηδείως από μια κατεστημένη intelligentsia, ότι ο Ρίτσος είταν ένας άκαμπτος κομματικός ποιητής της προλεταριακής επανάστασης κ.λπ., κ.λπ., ενώ (κι έτσι ολοκληρώθηκε το προσωπικό δράμα του, που το βίωνε με αξιοπρέπεια) και η εκάστοτε ηγεσία των συντρόφων του, κοντόθωρη στα μεγάλα πνευματικά ζητήματα και ψυχικά προβλήματα, ένιωθε ικανοποιημένη από αυτόν τον κραυγαλέα μονοδιάστατο ισχυρισμό. Ο Ρίτσος πληρώνει (ως πότε;) το τίμημα της μεγάλης –που τη ζηλέψανε– αξίας του.
ΥΓ. Επειδή νιώθω πως δεν είπα σχεδόν τίποτα, παραπέμπω σε μια σύντομη μελέτη μου με τον τίτλο Η «Τέταρτη Διάσταση» του Γιάννη Ρίτσου. Μια πρώτη προσέγγιση, δημοσιευμένη στο Αφιέρωμα στο Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος 1981, σσ. 517-544.
