του Μ. Γ. Μερακλή

Ο Στράβων, περιηγούμενος την «ανατολική Ευρώπη», αναφέρεται στο πλήθος λαών που πολεμούσαν μεταξύ τους ή και υποτάσσονταν στους βασιλιάδες του Πόντου (κάποτε αυτοβούλως για προστασία από άλλους), οι οποίοι συνεχώς επεξέτειναν τα όριά τους ετοιμάζοντας και πόλεμο εναντίον των εκ Δυσμών ιμπεριαλιστών Ρωμαίων (Μιθριδάτης ο Ευπάτωρ, ο πατέρας του, Μιθριδάτης ο Ευεργέτης. βλ. και το ποίημα του Καβάφη «Εν Πορεία προς την Σινώπη»). Τελικά και αυτοί υποτάχθηκαν στη Ρώμη κατά την περίοδο της περιβόητης Paxromana. Οι Ρωμαίοι όριζαν αυτούς που ήθελαν από τους ντόπιους βασιλείς ή άλλους για δικούς τους τοπάρχες και τοποτηρητές αν, στη σχεδόν απέραντη αυτοκρατορία τους, δεν τοποθετούσαν Ρωμαίους «ανθυπάτους». Το αξίωμα του ανθύπατου μνημονεύει και ο Καβάφης, τον οποίο ενδιέφερε ιδιαίτερα η ρωμαϊκή εποχή στην όλη ελληνιστική περίοδο (βλ. το ποίημα «Φιλλέλην»).

Συναντώ λοιπόν στο έβδομο βιβλίο των «Γεωγραφικών» του Στράβωνα (Ζ, ΙV,7) τη φράση: «και νυν υπό τοις των Βοσποράνων βασιλεύσιν, ους αν Ρωμαίοι καταστήσωσιν, άπαντά εστιν» (και τώρα τα πάντα είναι κάτω από τους βασιλείς του Βοσπόρου, όσους θα εγκαταστήσουν οι Ρωμαίοι). Βέβαια οι Βοσποράνοι βασιλείς είναι συγχρόνως υποτελείς, δούλοι άλλων, των Ρωμαίων.

Η φράση αυτή με πήγε αυτομάτως στον Καβάφη. Αν τη συναντούσε ο ποιητής, θα μπορούσε να γράψει ένα από τα ποιήματά του εκείνα, που είναι δυνατό να τα χαρακτηρίσει κάποιος ποιήματα πολιτικής φιλοσοφίας. Ο κατεξοχήν χρόνος, από τον οποίον αντλούσε ο ποιητής ερεθίσματα και ύλη γι αυτά είταν, όπως είπα και πιο πάνω, η ρωμαιοκρατία κατά τους ελληνιστικούς αιώνες. Αναφέρω τίτλους ενδεικτικών άλλων ποιημάτων: «Ηρώδης Αττικός», «Πρέσβεις απ' την Αλεξάνδρειαν», «Ο Δαρείος», «Εύνοια του Αλεξάνδρου Βάλα», «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας Πολεμήσαντες», «Εν δήμω της Μικράς Ασίας», «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης».

Γι αυτά τα μεταφορικά, θα έλεγα, ποιήματα του Καβάφη έχουν ασφαλώς πολλά γραφτεί. Αφορμώνται από πραγματικά ιστορικά πρόσωπα, πράξεις τους, συγκεκριμένου χώρου και χρόνου (κάποτε βάζει ακόμα και στους τίτλους των ποιημάτων συγκεκριμένες χρονολογίες: «Δημητρίου Σωτήρος (162-150 π.Χ.)», «Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια»), πίσω όμως από την ιστορικά δεδομένη μαρτυρία υπάρχει, τρόπον τινά κρυπτόμενος, ένας μεταφορικός δυναμισμός. Η μαρτυρία αυτή μπορεί να ισχύει και για άλλες περιπτώσεις, απομακρυσμένες ακόμα και αιώνες από την αρχική. Ένας φίλος, όταν από καιρού εις καιρόν συναντιόμαστε, παρακινημένος από τη συντροφιά απαγγέλει το ποίημα «Εν μεγάλη Ελληνική αποικία, 200 π.Χ.», και κάθε φορά μας εντυπωσιάζει πόσο το ποίημα ταιριάζει σε όσα συμβαίνουν αυτά τα χρόνια στη χώρα μας.

Ο Καβάφης, ίσως και «ανεπαισθήτως», μας μεταδίδει το μήνυμα, «έτσι σοφός που έγινε, με τόση πείρα», ότι η Ιστορία γράφεται με επαναλήψεις, σε παραλλαγές. Αλλάζουν η σκηνογραφία, η ενδυματολογία, η σκηνοθεσία, οι αφηγήσεις, αλλά ο πυρήνας της είναι ο ίδιος. Η παραπάνω φράση του Στράβωνα, που την αισθάνθηκα ως καθαρά καβαφική, είναι π.χ. παραλλαγή των στίχων από το ποίημα «Η Δυσαρέσκεια του Σελευκίδου», παραλλαγή των οποίων είναι όσα, πάλι, συμβαίνουν στον παρόντα πολιτικό βίο μας:

...που κατά βάθος έγιναν
σαν ένα είδος υπηρέται των Pωμαίων
το ξέρει ο Σελευκίδης, που αυτοί τους δίδουν
κι αυτοί τους παίρνουνε τους θρόνους των
αυθαίρετα, ως επιθυμούν, το ξέρει.
Aλλά τουλάχιστον στο παρουσιαστικό των
ας διατηρούν κάποια μεγαλοπρέπεια•
να μη ξεχνούν που είναι βασιλείς ακόμη,
που λέγονται (αλλοίμονον!) ακόμη βασιλείς.

Twitter