Αναρωτιόμουν συχνά για το πόσες όψεις έχει η καθεμιά. Συνολικές ή προσωπικές: εθνικής περηφάνιας, ταπείνωσης, θυσιών, σφαγών, γάμου, γενεθλίων, απόκτησης τέκνων, αγοράς κατοικίας και όποιας άλλης μπορεί ο καθένας να προσθέσει.

Με απασχολούσε/λεί, επίσης, η γνώση του περιεχομένου της επετείου. Αν είναι εθιμοτυπική, ιστορική ή ένας τρόπος για τη διατήρησή της στον χρόνο και αν αυτό σήμαινε συνειδητοποίηση του περιεχομένου. Τη μια απορία ακολουθούσε κάποια άλλη.

Το έτος που διανύουμε συμπληρώνει τα 100 χρόνια του εκδιωγμού των Αρμενίων από τον τόπο τους με την οποιαδήποτε ομαδική ή ατομική απώλεια, συνέπεια και συνέχεια.

Στην Καλλιθέα με τους πέντε συνοικισμούς, όπου μεγάλωσα, είχαμε γείτονες ή συμμαθητές και συμμαθήτριες, που είχαν καταλήξει ως εκδιωχθέντες από τις γενέθλιες πατρίδες τους, όπως από την Αρμενία, την Ασσυρία, τον Πόντο ή τη Μικρά Ασία. Εμείς οι παλιοΕλλαδίτες τούς κοροϊδεύαμε όχι γιατί έμεναν στις παράγκες, χωρίς στέγη, ηλεκτρικό, νερό ή τα πιο βασικά μέσα της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας, αλλά για την προφορά τους ή τις λέξεις που συχνά χρησιμοποιούσαν ακούγοντάς τες στο σπίτι τους, από τους γονείς ή τους παππούδες.

Δεν θυμάμαι αν υπήρχαν αναφορές στα βιβλία της Ιστορίας ή κείμενα στα αναγνώσματα ή αν τα προσπερνούσαν, για εθνικούς λόγους, οι δάσκαλοι ή οι καθηγητές, αν δίνονταν τέτοιες οδηγίες από κυβερνητικές αρχές ή άλλες. Τον όρο «δημογραφικό» τον αγνοούσαμε.

Λίγα χρόνια πριν από το τέλος του προηγούμενου αιώνα, σε μια καθημερινή μου επίσκεψη στο πολυώροφο βιβλιοπωλείο Barns and Noble, στη Union Square, στο Μανχάταν, κοίταζα στους πάγκους τα βιβλία που δεν είχα δει τις προηγούμενες ημέρες, ούτε χτες. Ένα από αυτά τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή μου. Το εξώφυλλο ήταν κάπως γαλάζιο και άσπρο κι έδειχνε μια σειρά ανθρώπων, που κουβαλούσαν στην πλάτη τους μπόγους ή δέματα και πορεύονταν έχοντας κατά μήκος κάποιους ένοπλους να τους οδηγούν, άγνωστο προς ποια κατεύθυνση. Πριν προλάβω να διαβάσω το όνομα του συγγραφέα ή τον τίτλο του βιβλίου, φαντάστηκα πως ήταν μια σκηνή από την καταστροφή της Σμύρνης ή κάτι τέτοιο.

Όταν διάβασα το όνομα του συγγραφέα, Peter Balakian, τονίζοντάς το στο -ιάν, κατάλαβα πως ήταν Αρμένιος και ο τίτλος του Black Dog of Fate, μου έφερε στον νου την έκφραση: «Άντε φύγε, βρομόσκυλο». Δεν ξέρω γιατί. Πήρα το βιβλίο, ανέβηκα στον όροφο με το καφέ, πήρα ένα φλιτζάνι τσάι και άρχισα όχι μόνο να το ξεφυλλίζω, αλλά να το διαβάζω.

Ήμουν ακόμα αρκετά νέα όταν ένα κυριακάτικο πρωινό έλαβα ένα τηλεφώνημα από τις Αρχές του Δήμου της Νέας Υόρκης ή και άλλες, που με καλούσε στην πορεία των Ποντίων στην 5η Λεωφόρο. Επρόκειτο για μια διαμαρτυρία για την 50ή επέτειο του εκπατρισμού του αρμενικού πληθυσμού από τον τόπο του, που είχε συμβεί το 1915. Εκείνη η πορεία, αν και είχαν περάσει αρκετές δεκαετίες, έγινε ο ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στην επέτειο και στην αναζήτηση του συγγραφέα του βιβλίου. Σύντομα άρχισα τη μετάφρασή του, που εξέδωσε ύστερα από μερικούς μήνες ο εκδοτικός οίκος Καστανιώτη, με τίτλο Το μαύρο σκυλί της μοίρας.

Αναρωτιέμαι, ακόμα και τώρα: τι είναι μια τέτοια επέτειος; Ο εκπατρισμός, η δική μου συμμετοχή στην πορεία ή οποιαδήποτε άλλη μορφή επαναφοράς στη μνήμη ενός γεγονότος, η τυχαία αγορά ενός βιβλίου λόγω του εξωφύλλου, του αυθαίρετου συλλογισμού μιας εικόνας από τον εκδιωγμό των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία, η μετάφραση ενός βιβλίου που αναφέρεται στις ταλαιπωρίες ενός λαού ή κάτι άλλο που μου διαφεύγει.

Αλλά οι απορίες δεν έχουν μια απάντηση για πάντα ή μπορεί και να γεννούν άλλες απορίες ή να επεκτείνονται. Αν, για παράδειγμα, ένα ζευγάρι γιορτάζει την επέτειο του γάμου του, τι κάνει ύστερα από κάποια χρόνια που χωρίζει και παίρνει διαζύγιο; Υπάρχει επέτειος διαζυγίου;

Μήπως τέτοια μεγάλα εθνικά θέματα έχουν ανάγκη μιας άλλης επαναφοράς τους, χωρίς να αλλοιωθεί η ιστορικότητά τους, και επανεξέτασής τους από μια άλλη σκοπιά: εθνική, φυλετική, θρησκευτική, φανατική, εδαφική, πολιτική, οικονομική; Ακόμη και αριθμών;

Στα είκοσι έξι χρόνια που ταξιδεύω ετησίως την Τουρκία, βρέθηκα κάποια 29η Μαΐου στην Αλικαρνασσό. Γιόρταζαν τη δική τους επέτειο. Όσο παρακολουθούσα τα πλήθη, τόσο σκεφτόμουν αριθμητικά.

Twitter