Τον προηγούμενο μήνα η Ταινιοθήκη, στον Κεραμεικό, πρόβαλε ένα φεστιβάλ με ταινίες του Ελία Καζάν. Ένα βράδυ, παρακολούθησα με πολλούς άλλους ακροατές τη συζήτηση που έγινε για τον εν λόγω σκηνοθέτη. Είχα δει τα περισσότερα έργα του και είχα συναντήσει, στη Νέα Υόρκη, δυο-τρεις από τους ηθοποιούς του κλασικού πλέον έργου του, Αμέρικα Αμέρικα, που ομολογούσαν πως τίποτα δεν μπορούσε να σβήσει από τη μνήμη τους καμιά σκηνή ή διάλογο, και πολύ περισσότερο την παρουσία του ίδιου του σκηνοθέτη.

Οι δικές μου επαφές ήταν του θεατή και του αναγνώστη.

Η παρουσία του Ελία Καζάν στο Μπρόντγουεϊ (θέατρο) και στον κινηματογράφο (Χόλιγουντ) τα χρόνια του Μακαρθισμού και το ενδιαφέρον μου για εκείνη την εποχή, τα σχετικά αναγνώσματά μου, εμπλούτισαν τις γνώσεις μου γύρω από αυτούς.

Όταν διάβασα, χρόνια πριν, το βιβλίο του Καζάν The Arrangement (Ο συμβιβασμός), δεν είχα καταλάβει πολλά πράγματα. Δεν είχα καταλάβει και πολλά από τους διαλόγους στην ταινία The Water Front (Το λιμάνι της αγωνίας), αφού δεν ήξερα τα Unions-Syndicates (Εργατικά Σωματεία) και την άλλη έννοια που αποδίδεται στο pigeon περιστέρι, χαφιές ή και άλλα. Όμως, ο κινηματογράφος έχει γιορτάσει προ εικοσαετίας ή περισσότερο τα γενέθλιά του και επομένως έχει και αυτός την ιστορία του.

Το φεστιβάλ για τον Καζάν μού έδωσε την ευκαιρία να ανατρέξω σε κάποια βιβλία που αναφέρονται σε αυτόν, ιδιαίτερα στη στάση που κράτησε ως μάρτυρας ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών.

Το φεστιβάλ για τον Καζάν μού έδωσε την ευκαιρία να ανατρέξω σε κάποια βιβλία που αναφέρονται σε αυτόν, ιδιαίτερα στη στάση που κράτησε ως μάρτυρας ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών. Στο βιβλίο του Ουόλτερ Μπερνστίν Μνήμες από τη Μαύρη Λίστα, η λαίλαπα του Μακαρθισμού[1], ο συγγραφέας γράφει:

«Ο Μάρτυ Ράιτ με σύστησε στον Ελία Καζάν και γοητεύτηκα... Είχα δει τον Καζάν στη σκηνή, ένας ηθοποιός που σε μάγευε, και τον έβρισκα και το ίδιο μαγευτικό ως άτομο. Κοντός με μεγάλη μύτη, κι όμως, ο πιο σαγηνευτικός άνθρωπος που είχα γνωρίσει ποτέ... Μια μέρα ζήτησε να του συστήσω τον Μπλάκυ Μέγιερς, ένα χαρισματικό αντιπρόεδρο του Εθνικού Σωματείου Ναυτιλίας, που ήταν κομμουνιστής... ήρθε με δυο άλλους... ο Καζάν κι εγώ περάσαμε μερικές ώρες κουβεντιάζοντας πολιτικά σε φιλικό κλίμα. Αργότερα, περπατώντας στο δρόμο, ο Καζάν μού είπε ότι με τέτοιους ανθρώπους ταίριαζε, ένιωθε άνετα μαζί τους και είχε τις ίδιες πεποιθήσεις. Μπορεί να είχε διαφορές με την αριστερά, αλλά με αυτή την πλευρά ήταν. Τα λόγια του ήταν συναρπαστικά και τον πίστεψα. Ήταν γοητευτικός.

»...Λίγο αργότερα κατέθεσε, ως φιλικά διακείμενος μάρτυς, ενώπιον της Ε.Α.Ε. και έδωσε τα ονόματα φίλων του από τη Θεατρική Ομάδα που ήταν μαζί του στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Εξακολουθούσε να επιμένει ότι ήταν άνθρωπος της αριστεράς... Ο Μάρτυ είχε μείνει κατάπληκτος. Δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ο Καζάν ήταν σε θέση να κάνει κάτι τέτοιο. Δεν πίστευε, όπως κι εγώ, την εξήγηση που έδωσε ο Καζάν και δημοσίευσαν οι New York Times, εκφράζοντας το μίσος του για τον κομμουνισμό. Δεν υπήρχε λόγος να φοβάται. Ο Καζάν ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς και ισχυρούς σκηνοθέτες της χώρας και στο θέατρο και στον κινηματογράφο...»

Αναφερόμενος συχνά στον Καζάν, μου είχε πει απλά και επανειλημμένα, με μια αφοπλιστική ειλικρίνεια, ότι ποτέ δεν τον συγχώρεσε και ποτέ δεν του ξαναμίλησε.

Ο Βίκτορ Ναβάσκι[2], συγγραφέας του πολυσέλιδου βιβλίου Naming Names (Δίνοντας ονόματα), αναφέρεται στον Ελία Καζάν για τις πολλές καλλιτεχνικές πλευρές του και τη στάση του απέναντι στην Επιτροπή. Η διακοπή της σχέσης του Άρθουρ Μίλερ με τον Καζάν είναι πολύ συγκινητική. Όταν ο Μίλερ έστειλε ένα αντίγραφο από το έργο του A View from the Bridge (Κοιτάζοντας από τη γέφυρα) στον φίλο του Καζάν –είχε ήδη βραβευτεί για τα έργα του Ήταν όλοι τους παιδιά μου και Ο θάνατος του εμποράκου, στο Μπρόντγουεϊ– ο Καζάν τού απάντησε ότι διάβασε το έργο και θα ήταν τιμή του να το σκηνοθετήσει. Ο Μίλερ ανταπάντησε με τα λόγια: «Δεν σου το έστειλα γιατί ήθελα να το σκηνοθετήσεις. Σου το έστειλα γιατί ήθελα να σου πω τι σκέφτομαι για τους χαφιέδες".

Στις συναντήσεις μας, ο Βίκτορ Ναβάσκι μού είχε πει ότι σεβόταν πολύ τον Ζιλ Ντασέν για τη στάση του και ότι είχε έρθει στην Ελλάδα, όταν έγραφε αυτό το βιβλίο, για να του πάρει συνέντευξη για τα χρόνια του Μακαρθισμού και τη στάση του Καζάν, ο Ντασέν όμως αρνήθηκε να μιλήσει γιατί δεν του είχε περάσει ο θυμός. Είχε, επίσης, ζητήσει από τον Χρήστο Παπουτσάκη, του περιοδικού Αντί, να έρθει στις ΗΠΑ για να τον τιμήσουν, όμως οι ελληνικές Αρχές δεν του είχαν παραχωρήσει διαβατήριο.

Στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, λοξά και απέναντι από την Πλατεία Τζορτζ Ουάσινγκτον, υπήρχε ένα ανοιχτό οικόπεδο. Εκεί χτίστηκε ένα τολ – θύμιζε τολ σε στρατώνες. Όταν τελείωσε, ήταν το θέατρο Άντα. Σε αυτό θα γινόταν η συμφιλίωση του Άρθουρ Μίλερ με τον Ελία Καζάν. Ο πρώτος είχε γράψει το έργο After the Fall (Μετά την πτώση) και ο δεύτερος θα το σκηνοθετούσε.

Ένιωθα φόβο να πάω να το δω μόνη και παρακάλεσα έναν πολύ καλό μου φίλο, πανεπιστημιακό και ποιητή, τον Δημήτρη Λιάππα, να έρθει από το Λος Άντζελες να πάμε μαζί. Και ήρθε.

Η πρεμιέρα είχε γίνει στις 23 Ιανουαρίου 1964.

Στο κάθισμά μου έτρεμα, όχι από το κρύο, αλλά από τις αυτοβιογραφικές σκηνές και τους διαλόγους ανάμεσα στους δυο κύριους πρωταγωνιστές, που γίνονταν όλο και πιο πειστικοί για την προέλευσή τους: ο γάμος του Άρθουρ Μίλερ με τη Μέριλιν Μονρό.

Όταν γυρίσαμε στο διαμέρισμά μου, έπεσα στο κρεβάτι και ήμουν μέρες ακίνητη σαν μια πεσμένη οριζόντια κολόνα από σίδερο.

Ο Βίκτορ Ναβάσκι αναφερόταν στα χρόνια του Μακαρθισμού και στα πρόσωπα που υπάρχουν στις σελίδες του βιβλίου του και όχι στον εαυτό του. Ωστόσο, ανακάλυπτα όλο και περισσότερα ονόματα, αλλά η φαντασία μου, όταν μου μιλούσε για τη Νόρμα Μπάρζαν, που μαζί με τον σύζυγό της, στα χρόνια του Μακαρθισμού, κατέφυγαν και εγκαταστάθηκαν στο Παρίσι. Επέστρεψαν στις ΗΠΑ πριν από μερικά χρόνια, όταν εκείνη έγινε 80 χρόνων. Για να την τιμήσει, μου χάρισε το βιβλίο της Η Μαύρη και η Κόκκινη Λίστα, που εξακολουθώ να διαβάζω με συγκίνηση, απ' όπου οι παρακάτω παράγραφοι:

«Όλοι οι πληροφοριοδότες δεν είναι ίδιοι. Ούτε ο Έντι Ντμίτρικ ούτε ο Ελία Καζάν ζήτησαν ποτέ συγγνώμη, όμως ο Καζάν βρισκόταν σε μια θέση που μπορούσε να αψηφήσει την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών. Το 1951 βρισκόταν στην κορυφή της καριέρας του ως σκηνοθέτης της θεατρικής σκηνής στη Νέα Υόρκη... Μπορούσε να συνεχίσει να εργάζεται, γιατί το θέατρο πρακτικά δεν είχε μαύρη λίστα...

»Στην απονομή του τιμητικού Όσκαρ στον Ελία Καζάν από την Ακαδημία, μαζί με τους Έιμπι Πολόνσκι, Μπέρνι... και άλλους επιζήσαντες της μαύρης λίστας και τους απογόνους τους ξεκινήσαμε μια δραστηριότητα... Μια μεγάλη διαδήλωση χαιρέτησε τους καλεσμένους για τα Όσκαρ, ενώ οι περισσότεροι από τους καλεσμένους δεν σηκώθηκαν ούτε χειροκρότησαν τον Καζάν...»

Στα βιβλία που αναφέρονται στα χρόνια του Μακαρθισμού και στον κινηματογράφο υπάρχουν πάντα αναφορές στον Καζάν. Η μεγάλη μου έκπληξη ήταν το βιβλίο της γυναίκας του Τζιν Κέλι, ηθοποιού στο Μπρόντγουεϊ, η οποία υπέφερε πάρα πολλά. Για τον Καζάν έγραψε:

«Μερικοί, σαν τον Ελία Καζάν, προσπάθησαν να δικαιολογήσουν την απιστία τους ισχυριζόμενοι ότι είχαν αλλάξει γνώμη και ότι τώρα πίστευαν πως ο κομμουνισμός ήταν μια απειλή για τον αμερικανικό τρόπο ζωής. Αλλά ο Καζάν πρέπει να ήξερε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα στην Αμερική δεν ήταν ποτέ αρκετά δυνατό για να είναι κίνδυνος για τη δημοκρατία...»

Όπως και οι προηγούμενοι, και όσοι ανήκαν στον χώρο του θεάματος, δεν παρέλειψε και αυτή να αναφέρει τον Καζάν ανάμεσα στους ιδρυτές του ιστορικού πλέον Actors Studio.

----------------------------

[1] Walter Bernstein, Inside Out, a Memoir of the Black List (Εκδόσεις Καστανιώτη).

[2] Victor S. Navasky: Δημοσιογράφος, συντάκτης, εκδότης, συγγραφέας, καθηγητής Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, υπήρξε συντάκτης του περιοδικού Nation το διάστημα 1978-1995, εκδότης και γενικός διευθυντής του το διάστημα 1995-2005.

Twitter