Η βράβευση της Λίτσας Ψαραύτη για το σύνολο του λογοτεχνικού της έργου από την Ακαδημία Αθηνών αποτελεί αναμφίβολα μια μεγάλη αναγνώριση για τη συγγραφέα και την προσφορά της στην ελληνική λογοτεχνία. Ταυτόχρονα αποτελεί και μια τιμητική προβολή της σύγχρονης ελληνικής εφηβικής, κυρίως, λογοτεχνίας στην οποία ανήκει το μεγαλύτερο και σημαντικότερο κομμάτι του έργου της.

Αν και σε μια σύντομη, αναγκαστικά, παρουσίαση της συγγραφέως δεν μπορεί να γίνει εκτενής θεωρητική αναφορά, θεωρώ αναγκαίο να εξηγήσω προς τους αναγνώστες ότι αυτή η διάκριση -ή κατ’ άλλους κομμάτιασμα- της Λογοτεχνίας σε επί μέρους λογοτεχνικές κατηγορίες συνιστά μια διεθνή πρακτική και έχει πλέον καθιερωθεί και στην Ελλάδα. Η εφηβική λογοτεχνία έχει αποκτήσει τη δική της αυτονομία, καθώς κυριαρχείται από μια σειρά (θεματικών κυρίως) χαρακτηριστικών: προβάλλεται η οπτική γωνία των εφήβων, κατά συνέπεια οι πρωταγωνιστές έχουν την ηλικία των αναγνωστών τους, η πλοκή συχνά περιστρέφεται γύρω από την ανάγκη ανεξαρτητοποίησης των εφήβων-ηρώων από την γονεϊκή προστατευτική εξουσία, τη γνωριμία με το σώμα τους και την αναζήτηση της ταυτότητάς τους, ενώ ταυτόχρονα οι εφηβικές ιστορίες εκτυλίσσονται όχι σε ένα εξωραϊσμένο περιβάλλον, αλλά στο ρεαλιστικό περιβάλλον της σύγχρονης μεγαλούπολης, όπου προβλήματα όπως του διαζυγίου, της πρόωρης εγκυμοσύνης, των εκτρώσεων, του αλκοολισμού κ.λπ. επηρεάζουν καθοριστικά την ωρίμανση ή μη ωρίμανση των χαρακτήρων.

Η Ψαραύτη βρίσκεται στην καρδιά των αναζητήσεων του σύγχρονου εφηβικού μυθιστορήματος και για να σκιαγραφήσω το πολύπλευρο έργο της επικαλούμαι την κατηγοριοποίηση που προτείνει η Νικολουδάκη-Σουρή σε άρθρο της από τον τόμο Σύγχρονη Εφηβική Λογοτεχνία [1]:

1. Τα μυθιστορήματα Το αυγό της έχιδνας (1991), Το μυστικό τετράδιο, Επικίνδυνα παιχνίδια (1999), και Το φιλί της ζωής (2005) ανήκουν στο αστικό κοινωνικό μυθιστόρημα. Χώρος πλοκής είναι η σύγχρονη Αθήνα και ήρωες σύγχρονοι       έφηβοι ή νέοι ευπαθείς στο ΑΙDS και στα ναρκωτικά, απογοητευμένοι από τις ταραγμένες οικογενειακές σχέσεις ή την αναγκαστική μετακίνηση στη μεγαλούπολη.
2. Τα μυθιστορήματα Το διπλό ταξίδι (1987), Η εξαφάνιση (1992), Όνειρα από μετάξι (2002), Η σπηλιά της Γοργόνας (2007) στοιχειοθετούν ένα μυθιστορηματικό είδος δραματικής μαρτυρίας, κράμα ψυχογραφίας και ιστορικότητας, όπου η πρόσληψη της βιωμένης ιστορικής στιγμής, οι συνειρμοί του ξεριζωμού και της προσφυγιάς «παίρνουν σάρκα» και εξατομικεύονται στις προσωπικές περιπέτειες των παιδιών.
3. Τα μυθιστορήματα Στα βήματα του Σαμοθήριου (1983), Τα δάκρυα της Περσεφόνης (1994) και Το χαμόγελο της Εκάτης (1995) ανήκουν σ’ ένα υβριδικό είδος ιστορικής ή μυθικής αφηγηματογραφίας.
4. Στο είδος του ταξιδιωτικού μυθιστορήματος, τέλος, ανήκουν τα έργα Ένα καλοκαίρι στη σκιά του Βούδα (1985), Το αίνιγμα της πέτρινης γενειάδας (1988) και Οι τελευταίοι ήρωες (1991) [2].

Αυτό που προσδιορίζει, διαχρονικά θα υποστήριζα, τα μυθιστορήματα της Ψαραύτη είναι αυτή η μίξη στοιχείων της αφήγησης και της ιδεολογίας που είναι ριζοσπαστικά, ανατρεπτικά και ταυτόχρονα κατά κάποιο τρόπο παραδοσιακά ή και συμβατικά. Τι εννοώ με αυτό; Ανάμεσα στους χαρακτήρες της αναδεικνύει τολμηρές περιπτώσεις –τουλάχιστον για την εποχή που πρωτοεμφανίστηκαν- όπως ο Στέφανος από το Αυγό της έχιδνας που πληρώνει με την αρρώστια το ερωτικό μεθύσι του καλοκαιριού ή όπως η Μαρία στα Επικίνδυνα παιχνίδια που λόγω της πατρικής απουσίας παρασέρνεται στα τριπάκια και τα χάπια ή o συμπαθής και κοινωνικός, με διανοητική αναπηρία Νίκος ή ο ευαίσθητος ομοφυλόφιλος Θέμης που ασφυκτιώντας από την μικροαστική καταπίεση και υποκρισία εγκαταλείπει το νησί του για τη ζωή της πρωτεύουσας στο Όνειρα από μετάξι. Η Ψαραύτη τολμά ακόμη να αναμετρηθεί με την ιστορία και να προβάλλει δι’ αυτής τη δική της εκδοχή. Έτσι, η δική της Κασσάνδρα δεν είναι μόνο η εμβληματική άφυλη μάντισσα της Τροίας αλλά είναι μια γυναίκα δυνατή που δονείται από αισθήματα έρωτα, αδελφικής αγάπης, μίσους και αξιοπρέπειας. Στην νεότερη ιστορία κάνει τη δική της τομή με τους Δραπέτες του καστρόπυργου όπου δείχνει μια ιστορική, δραματική αλήθεια που συνήθως αποσιωπάται: αυτή του παιδομαζώματος στην Ελλάδα από το Δημοκρατικό Στρατό στα χρόνια του Εμφυλίου.

Με τις πλοκές των ιστοριών της και τους χαρακτήρες που τις εμψυχώνουν, η Ψαραύτη αποδεικνύεται λογοτεχνικά προδρομική της εποχής της, σίγουρα νεωτερική αλλά ταυτόχρονα, όπως είπα και προηγουμένως, και παραδοσιακή. Δεν ανατρέπει για την ανατροπή, αλλά με νηφαλιότητα αναδεικνύει αξίες διαχρονικές. Για παράδειγμα, στο Χαμόγελο της Εκάτης οι τέσσερις κεντρικές γυναικείες μορφές που δρουν η καθεμιά σε διαφορετικό ιστορικό χρόνο αλλά στον ίδιο τόπο, τη Σάμο, ξεχωρίζουν για την αποφασιστικότητά τους ταυτόχρονα όμως η δράση τους, σε οποιαδήποτε εποχή, αφορά μια από τις πιο διαρκείς, σημαντικές ανάγκες για τη γυναίκα: να ερωτεύεται και να αφοσιώνεται. Έτσι, χωρίς να απουσιάζει η φεμινιστική ανάδειξη του γυναικείου φύλου, ταυτόχρονα συνέχεται από τη βαθιά συναισθηματικότητά του.

Η Ψαραύτη θέλει και ξέρει να κρατά ίσες αποστάσεις από τα μυθοπλαστικά πρόσωπα που εκπροσωπούν τις διαφορετικές ιδεολογικές θέσεις. Αυτό το καταφέρνει πολύ καλά με τις αφηγηματικές δεξιότητές της: τα λογοτεχνικά της πρόσωπα που συνυπάρχουν στο ίδιο κείμενο συνομιλούν μεταξύ τους –ενίοτε συνομιλούν και διακειμενικά-, εκφέρουν τις απόψεις τους και ταυτόχρονα αντιπροσωπεύουν τις ιστορικές στιγμές μέσα από τις οποίες διαμορφώθηκαν οι ιδέες τους. Οι χαρακτήρες της βιώνουν προσωπικά τα γεγονότα της εποχής τους και οι πράξεις τους δικαιολογούνται μέσα στο πλαίσιο της ατομικής και συλλογικής ιστορίας. Η ψυχογράφησή τους και οι αλλαγές που τους συμβαίνουν με την εξέλιξη της πλοκής κάνουν αληθοφανή τα λογοτεχνικά της πρόσωπα και ο λόγος τους τα καθιστά όχι μόνο ολοκληρωμένες ξεχωριστές λογοτεχνικές προσωπικότητες, αλλά και πρόσωπα ιδεολογικά συνειδητοποιημένα.

Αν και θεωρώ ότι η Ψαραύτη έχει βρει τον εαυτό της μέσα στο εφηβικό μυθιστόρημα και εκεί έχει μεγαλουργήσει, όμως δεν θέλω να παραλείψω τη συμβολή της και στη λογοτεχνία για μικρότερα παιδιά (π.χ. Η μαμά κάνει απεργία ή Το κόκκινο σουτζουκάκι) όπου με χιούμορ, τρυφερότητα και σοβαρότητα τους απευθύνεται, καθώς επίσης και το μεταφραστικό της έργο. Μπορεί η Ψαραύτη να έχει οδηγήσει το ταλέντο της αλλά και τη μελέτη της ιστορίας και της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης σε μια ωριμότητα, σε μια ολοκλήρωση -και τιμάται γι’ αυτό με την βράβευσή της από την Ακαδημία Αθηνών- όμως ως συγγραφέας νεανική και ανήσυχη, μη εφησυχασμένη, σίγουρα παραμένει ανοικτή σε νέες προκλήσεις, σε νέες ιδέες, σε νέες αφορμές. Εμείς τη συγχαίρουμε και αδημονούμε για τη δημιουργική της συνέχεια.

[1] Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή, «Εξωτισμός και ιθαγένεια στην πεζογραφία της Λίτσας Ψαραύτη» στο Σύγχρονη εφηβική λογοτεχνία. Από την ποιητική της εφηβείας στην αναζήτηση της ερμηνείας της (επιμέλεια Μ. Κανατσούλη-Δ. Πολίτης), Πατάκης, Αθήνα 2010.
[2] Αναλυτικά για το έργο της Λ. Ψαραύτη με σχόλια και κριτικές στον ιστότοπο: psarafti.gr 

Η Μένη Κανατσούλη είναι καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο ΑΠΘ.

Άλλα κείμενα:

• Katherine Rundell: «Τα παιδιά στις στέγες»
• «Για μια “κλασική” βιβλιοθήκη σύγχρονων βιβλίων για παιδιά» της Μένης Κανατσούλη
• Αλεξάνδρα Μητσιάλη: «Θα σε σώσω ό,τι κι αν γίνει»
• Εφτά παιδικά βιβλία της ΕΨΥΠΕ
• Τάσος Αποστολίδης: «Ομήρου Οδύσσεια - Graphic Novel»

Twitter