Με αφορμή τη μετάφραση του μυθιστορήματος του Εμίλ Ζολά Στον παράδεισο των κυριών, εκδόσεις Στερέωμα.

Πρέπει να ξεκαθαρίσω από την αρχή πως, αν μου άρεσε αυτό το βιβλίο, σίγουρα δεν είναι επειδή βούτηξα ευτυχής στην καταναλωτική τρέλα του μεγάλου παρισινού καταστήματος που λέγεται Παράδεισος των κυριών.

Διάβασα το Au Bonheur des Dames το περασμένο καλοκαίρι, στο πρωτότυπο. Με απορρόφησε από την πρώτη σελίδα και το τέλειωσα μέσα σε λίγες μέρες, μέρες απόλυτης αναγνωστικής απόλαυσης.

Στο μεταξύ, καθώς τίποτα στη ζωή δεν είναι τυχαίο, ήξερα πως η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου το μετέφραζε ήδη.

Ευαισθητοποιημένος καθώς είμαι σε θέματα ακριβούς λεκτικής απόδοσης του νοήματος, όσο διάβαζα το βιβλίο του Ζολά, σε κάθε σελίδα, ίσως και σε κάθε γραμμή, απορούσα για το πώς θα κατάφερνε η Ιφιγένεια να το μεταφράσει στα ελληνικά.

Σκέφτηκα, και της το έγραψα τότε νομίζω, πως θα πρόκειται για άθλο.

Σήμερα, λοιπόν, έχουμε το αποτέλεσμα του άθλου μπροστά μας.

Κυρίες και κύριοι, ο παράδεισος των κυριών άνοιξε και σας περιμένει.

Με τον Παράδεισο των κυριών, που γράφτηκε στα1883,ο Ζολά μάς περιγράφει αφενός το τέλος εποχής του λιανικού εμπορίου όπως γινόταν μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, και αφετέρου την αρχή μιας νέας κατάστασης πραγμάτων που θα φέρουν τα τεράστια πολυκαταστήματα, κατάσταση που θα εξαφανίσει τους μικροεμπόρους και θα έχει επιπτώσεις στη γαλλική κοινωνία, καθώς η εμφάνιση των πολυκαταστημάτων συνεπάγεται την αλλαγή εκ βάθρων της ζωής της εργατικής τάξης, συγχρόνως όμως θα σημάνει και το πέρασμα στους μοντέρνους καιρούς. Κι όλα αυτά διαδραματίζονται με φόντο μιαν απίστευτη ιστορία αγάπης που είναι ανατρεπτική και κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ο οποίος νιώθει να βυθίζεται σιγά σιγά σ’ αυτό το μυθιστόρημα, μέσα από τα μάτια των ηρώων, στον κόσμο της γυναικείας μόδας αλλά και των αλλαγών που συμβαίνουν στο Παρίσι της εποχής, καθώς αναδύεται η εικόνα μιας πόλης που έμελλε να γίνει κέντρο του κόσμου.

Αντιλαμβάνομαι πως η σύνθετη εργασία της μετάφρασης εμπεριέχει την ερμηνεία. Ο μεταφραστής έρχεται αντιμέτωπος με τη δυσκολία των ορίων ανάμεσα στις δυο έννοιες. Διότι, σε κάθε περίπτωση, και σε αντίθεση με τον συγγραφέα, που έχει δικαίωμα να γράφει κυριολεκτικά ό,τι του καπνίσει, ο μεταφραστής απαγορεύεται να μεταφράζει ό,τι θέλει, βλέπε ό,τι ερμηνεύει. Έτσι, η μετάφραση, ιδίως σημαντικών λογοτεχνικών κειμένων, είναι συχνά δυσκολότερη από τη γραφή.

Είναι γνωστή η ελαφρώς υποτιμητική έκφραση πως η μετάφραση είναι σαν τη γυναίκα: Αν είναι ωραία δεν είναι πιστή κι αν είναι πιστή δεν είναι ωραία. Πόσο μπορεί να ισχύει αυτό; Υποθέτω, πως είναι θέμα έρωτα, όπως στη ζωή. Μπορείς να είσαι ωραίος και πιστός μόνον όταν είσαι ερωτευμένος. Και όταν διαβάζω μεταφράσεις αντιλαμβάνομαι εύκολα πότε ο μεταφραστής έχει ερωτευτεί το πρωτότυπο. Και μόνο τότε είναι ικανός για άθλους! Τότε μόνον μπορεί να μας υποσχεθεί και να μας στήσει αναγνωστικούς παράδεισους.

Το μυθιστόρημα αυτό εκδίδεται πρώτη φορά σε ελληνική γλώσσα. Ο Ζολά μάς δίνει εικόνες για το πολυκατάστημα και τα είδη που πωλούνται εκεί λες και είναι εξπέρ στα πεδία που περιγράφει, χρησιμοποιώντας ένα λεξιλόγιο και εικόνες που απαιτούν εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Είναι άλλωστε γνωστός ο τρόπος που δούλευε ο συγγραφέας, βασιζόμενος σε ντοκουμέντα που έδιναν στα μυθιστορήματά του αυτή την αίσθηση του πραγματικού, του ρεαλιστικού, που αποτελεί και το μεγαλείο του ύφους του, αλλά που δημιουργεί συγχρόνως και τις αντίστοιχες δυσκολίες στη μετάφραση. Το υπέροχο πολυκατάστημα που μας περιγράφει ο Ζολά και που ονόμασε Au Bonheur des Dames, είχε σαν πρότυπο ένα αληθινό πολυκατάστημα, το Au Bon Marché, που ήταν για την εποχή του ένα πραγματικό θαύμα τεχνολογίας αλλά και πλούτου, και από το οποίο είναι και η φωτογραφία του εξωφύλλου.

Η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου ομολογεί πως χρειάστηκε να απευθυνθεί σε φίλους που διέθεταν τις συγκεκριμένες γνώσεις ώστε να μην αδικήσει την ομορφιά του κειμένου, κειμένου με λεπτομέρειες για την αρχιτεκτονική της εποχής που αντέγραφαν την ελαφράδα του Άιφελ· κειμένου, τέλος, που είναι ύμνος και για τις μνημειώδεις προσόψεις του πολυκαταστήματος, που παρέπεμπαν σε ναό που κατασκευάστηκε για τη λατρεία της γυναίκας.

Μοιραία, λοιπόν, η μετάφραση ενός τέτοιου έργου έτσι κι αλλιώς είναι σύνθετη διαδικασία που προϋποθέτει όχι μόνο άριστη γνώση της γλώσσας που μεταφράζεται, αλλά και της μητρικής στην οποία μεταφέρεται το μυθιστόρημα. Προϋποθέτει ως εργαλεία γνώσεις κι εμπειρίες, εγρήγορση μυαλού, αγάπη, διαθεσιμότητα.

Είναι φανερό πως η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, μεταφράζοντας τον Παράδεισο των κυριών, το αγάπησε, το ενστερνίστηκε, αγάπησε τους ήρωές του, ταξίδεψε μαζί τους.

«Ο μεταφραστής» λέει η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου «καλείται να εργαστεί σε πολλά επίπεδα: πρώτ’ απ’ όλα να αποδώσει το υπέροχο λογοτεχνικό ύφος του Ζολά μένοντας όμως πιστός στο γαλλικό κείμενο, και να μεταφέρει στον Έλληνα αναγνώστη τη μαγεία ενός κόσμου όπως εκείνος τον κατέγραψε. Κι αυτό, είναι από μόνο του ένας άθλος. Ύστερα, πρέπει να κατορθώσει να βγάλει όλη τη συγκίνηση και την απόγνωση ανθρώπων από έναν κόσμο που καταρρέει και χάνεται, έναν κόσμο που δεν μπόρεσε να δει τα σημεία των καιρών και να τα ακολουθήσει ώστε να επιβιώσει. Παίζονται επί μέρους μικρά και μεγάλα δράματα στις ζωές και των υπολοίπων ηρώων, απλών πωλητών και πωλητριών, μικροεμπόρων, γιατί η επίδραση των πολυκαταστημάτων γεννά, στις αρχές της δεκαετίας του 1880, μια ψυχολογία που φαίνεται να γνώριζε καλά ο Ζολά. Κάνει λόγο για τον διαβρωτικό ρόλο των πολυκαταστημάτων, τις επιδημίες κλοπής και νευρώσεων που οφείλονται στα “Μεγάλα Παζάρια”, τα διεφθαρμένα ήθη των πωλητριών και τις ίντριγκες που υπήρχαν. Μιλά για “μεθυστικές εκθέσεις … χάιδεμα υφασμάτων … ζαλιστικούς αντικατοπτρισμούς … άγριες γοητείες”, μ’ έναν λυρισμό, που δεν εκφράζει μόνο τη σχεδόν σαρκική ευαισθησία του συγγραφέα, αλλά μεταφράζει τα αποτελέσματα μιας εμπορικής πολιτικής που στόχο έχει να “εκπλήξει” με την ισχυρή έννοια του όρου γυναίκες που αυτο-προστατεύονταν από συνήθειες ελέγχου και συνετής συμπεριφοράς. Μας παρουσιάζει γυναίκες “χλομές από επιθυμία” μπροστά στα μεταξωτά, η λάμψη των οποίων μοιάζει με τις απαγορευμένες επιθυμίες, “πιασμένες στην παγίδα της αφθονίας μιας τέτοιας πολυτέλειας και με την ακαταμάχητη επιθυμία να ριχτούν εκεί μέσα και να χαθούν”. Πραγματικά πρόκειται για μυθιστόρημα που αναδεικνύει την ανθρώπινη φύση όπως την περιέγραψε ένας μεγάλος δεξιοτέχνης του είδους…»

Για τον ψυχαναλυτή που ακούει έναν δίγλωσσο αναλυόμενο, καθώς το κάθε πράγμα έχει δυο ονόματα σε διαφορετικές γλώσσες, η ανάλυση γίνεται πολύ ενδιαφέρουσα. Το υποσυνείδητο του αναλυόμενου εμφανίζει το όνομα, τη λέξη, το σημαίνον, στη μια ή στην άλλη γλώσσα. Η ερμηνεία και η ανακάλυψη του σημαινόμενου περνάει τότε αναγκαστικά από τη μετάφραση και η επεξεργασία του υποσυνείδητου αποκτά πλούσιο περιεχόμενο και η ανάλυση διευκολύνεται με αναπάντεχο τρόπο.

Και μάλιστα, όταν και ο αναλυτής είναι δίγλωσσος, το ενδιαφέρον διπλασιάζεται.

Αν, ας πούμε, ήμουν Γάλλος ψυχαναλυτής (θα γνώριζα φυσικά τον Εμίλ Ζολά και το Au Bonheur des Dames) και αν η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου ήταν αναλυόμενή μου και μου ανακοίνωνε τον τίτλο που έδωσε στη μετάφραση του βιβλίου, θα ρωτούσα με ενδιαφέρον (και ίσως με κάποια ελπίδα να ψαρέψω λαβράκι σχετικά με τις υπόγειες διαδρομές του υποσυνείδητου της αναλυόμενης). Θα της έλεγα:

«Γράψατε “Παράδεισο”! Λέξη φορτωμένη ιδεολογικά, με παραπομπές στους πρωτόπλαστους, στην αγνότητα, τον πειρασμό και την αμαρτία. Γιατί όχι “Ευτυχία”, που είναι η ακριβής (η επιλέξει ή η πιστή) μετάφραση στον γαλλικό τίτλο;»

Από κει, φαντάζεστε πόσα ενδιαφέροντα θα άκουγε το ψυχαναλυτικό αυτί μου σχετικά με τα υπολανθάνοντα και υποσυνείδητα εσωτερικά μονοπάτια, στους ψυχικούς δαιδάλους της μεταφράστριας!

Twitter