του Αλέξη Ζήρα

Άλλοτε, η Εταιρεία Συγγραφέων, σε καιρούς πιο εύπορους και ίσως πιο αφελείς, είχε θεσπίσει δυο βραβεία, το Βραβείο «Διδώ Σωτηρίου» και το Βραβείο «Δαίδαλος». Από αυτά έμεινε μόνο το Βραβείο «Διδώ Σωτηρίου», η τιμητική διάκριση που η Εταιρεία μας απονέμει από το 2005 και κάθε δυο χρόνια σε μια προσωπικότητα των γραμμάτων ή της επιστήμης, Έλληνα ή ξένο, που με το έργο του, όπως επί λέξει αναφέρει το σκεπτικό που συνόδευε τη θέσπιση του βραβείου, «αναδεικνύει την επικοινωνία των λαών και των πολιτισμών, μέσα από την πολιτισμική διαφορετικότητα». Άλλωστε, η ίδια η Διδώ Σωτηρίου, τη μνήμη της οποίας ανακαλεί αυτή η τιμητική διάκριση, υπήρξε μια πεζογράφος που σε όλη της τη ζωή υπερασπίστηκε μαχητικά τη στήριξη έργων που κατατείνουν στην αλληλοκατανόηση των ανθρώπων μέσα από τις διαφορετικές γλώσσες της τέχνης. Και μια απλή αναφορά να κάνουμε στα ονόματα των πέντε έως τώρα τιμηθέντων, θα αντιληφθούμε αμέσως το συγχρονισμό στο έργο τους του τοπικού και του διεθνούς, του προσωπικού που μέσα από τη σκέψη, τη συγκριτική ανάλυση ή την τέχνη, την ποίηση και τη μετάφραση, γίνεται οικουμενικό: Κλαούντιο Μάγκρις, Μάριο Βίτι, Κική Δημουλά, Σόνια Ιλίνσκαγια, Έντμουντ Κίλι, Εμμανουήλ Κριαράς, Τζίνα Πολίτη.

Πέρυσι, σε ειδική του συνεδρία το ΔΣ της Εταιρείας μας αποφάσισε ομόφωνα, έπειτα από σχετική εισήγηση της γενικής γραμματέως της, Έλενας Χουζούρη, να απονείμει το φετινό βραβείο, του 2012, στον Βρετανό, αλλά με πολλαπλές εθνοτικές ρίζες, ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ. Ήταν μια πολύ καλή επιλογή, θα έλεγα, καθώς πραγματοποιείται σε μια καίρια χρονική στιγμή, καθώς ζούμε πια στις χώρες της Νότιας Ευρώπης μια ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδο, χωρίς ένα σαφή ορίζοντα εξόδου από μια κρίση οικονομική αλλά εν ταυτώ και κρίση βαθύτερη, θεσμική, αξιών και νοοτροπιών, πολλές από τις οποίες νοσούσαν βαριά στα προηγούμενα χρόνια. Μέσα από την εντεινόμενη διεύρυνση της κρίσης όλοι γνωρίζουμε ότι έχουν αχρηστευθεί οι περισσότεροι μηχανισμοί άμυνας του κοινωνικού κράτους. Με ταχύτατα άλματα πλέον προς τα πίσω επιστρέφουμε σε καταστάσεις ένδειας, ανάλογες με εκείνες των αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνων, όταν ήταν απολύτως εκμηδενισμένη η παραγωγή, η κατοχική μαύρη αγορά συνεχιζόταν αμείωτη και ο λαός λιμοκτονούσε. Είναι εύλογο ότι συνθήκες σαν κι αυτές λιπαίνουν όσο τίποτε άλλο τη ρητορική των πολιτικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες με τη δεδομένη οξύτητά τους υποτάσσονται μάλλον στα πρόσκαιρα πολιτικά και παραταξιακά οφέλη παρά στη συλλογική αντίσταση απέναντι στη γενική έκπτωση. Με ανησυχία βλέπουμε ότι από τον πολιτικό λόγο έχει εξοριστεί η έννοια του μέτρου και η κοινή λογική έχει θυσιαστεί προς χάριν των ακραίων ιδεολογημάτων, δήθεν πατριωτικών και δήθεν επαναστατικών. 

Μετά την απονομή του βραβείου ο Μαρκ Μαζάουερ θα αναφερθεί εν εκτάσει σε έναν από τους πατέρες της ιδέας της ενωμένης Ευρώπης, τον Αλτιέρο Σπινέλι, συνδέοντας το όραμά του με την τωρινή ευρωπαϊκή κρίση αλλά και τη θέση της χώρας μας που μπορεί να γίνει απροσδόκητα ένας μικρός καταλύτης για την αλλαγή νοοτροπιών και πολιτικών στάσεων στις στρατηγικές αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η γενιά των πολιτικών ηγετών που βγήκε μέσα από την κατεστραμμένη Ευρώπη είχε να αντιμετωπίσει, αν όχι ίδιας έκτασης, πάντως ίδιας έντασης φαινόμενα σε ορισμένες από τις περιοχές της. Και η αναδρομή στον Σπινέλι, με αυτή την έννοια, είναι κατά κάποιο τρόπο μια προσπάθεια του Μαζάουερ να επιστρέψει στις πηγές, στον τρόπο σκέψης των τότε οραματιστών πολιτικών. Έστω και αν αυτό φαντάζει τώρα δύσκολο, καθώς από τους περισσότερους ηγέτες της ηπείρου μας έχει χαθεί το πολιτικό όραμα της ενότητας των κρατών κι έχει αντικατασταθεί από την επικράτηση των ηγεμονικών οικονομικών συμφερόντων των πλουσίων του Βορρά στους ασθενέστερους του Νότου. Θα έλεγα όμως, επιπρόσθετα, ότι η αναδρομή στον Σπινέλι από τον Μαζάουερ εκφράζει εμμέσως πλην σαφώς τη δική του αντίληψη για την Ιστορία, μια αντίληψη της σύγκλισης των ετεροτήτων, την οποία έχει αναπτύξει σε όλες τις ιστοριογραφικές αφηγήσεις του, είτε αναφέρεται στα Βαλκάνια είτε στην Ευρώπη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και στην Ελλάδα της περιόδου της Κατοχής.

Όπως και ένα μεγάλο μέρος των νέων ιστορικών που δεν πιστεύουν στη γραμμική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης, ο Μαζάουερ ερευνά το παρελθόν όχι για να το δει ως διηνεκές παρόν, αλλά για να κατανοήσει καλύτερα τον τρόπο της τωρινής του διαμόρφωσης. Το παρόν μας σημαδεύεται από τη μετάβαση του παλιού προτύπου των κλειστών εθνοκεντρικών κοινωνιών με ορίζοντά του τα ανοιχτά, πολυεθνοτικά κράτη, όπου ο βασικός συνδετικός ιστός δεν μπορεί να στηρίζεται στο ενιαίο φρόνημα του αίματος και της μιας και μοναδικής φυλής, αλλά στην αλληλεγγύη και στην προσπάθεια προσέγγισης και κατανόησης του άλλου. Σε τι μας βοηθάει η Ιστορία εδώ; Σε τι μας βοηθάει, εμάς ειδικά, σ’ αυτή τη χώρα, η μελέτη της πολυμορφικής και πολυεθνοτικής ταυτότητας των Βαλκανίων, στην οποία επιδόθηκε με τόση επιμονή, επί χρόνια, ο Μαζάουερ; Μας βοηθάει στο να δημιουργήσουμε μια δέσμη ιστορικών παραδειγμάτων, έτσι ώστε να καταλάβουμε, χωρίς τις φθοροποιές αναγωγές σε διαχρονικούς μύθους και προαιώνια φυλετικά ή άλλα στερεότυπα, ότι οι κοινωνίες αποσχηματίζονται και σχηματίζονται διαρκώς μέσα στην εξέλιξη του χρόνου. Και με αυτή την εναλλαγή ρευστότητας και σταθερότητας που πηγάζει από τις εκάστοτε γενικότερες συνθήκες, συνθήκες που μοιάζουν με αυτές που ζούμε, μπορούν και διατηρούνται ζωντανές και δραστικές.

Αγαπητέ Μαρκ Μαζάουερ, το ΔΣ της Εταιρείας Συγγραφέων θέλησε να σου απονείμει το βραβείο στη μνήμη της Διδώς Σωτηρίου, γιατί ακριβώς με τις έρευνες, το στοχασμό και το έργο σου, συντονίζεσαι απολύτως με μια από τις βασικές προϋποθέσεις του βραβείου αυτού: σπουδάζοντας την Ελλάδα ανέδειξες ταυτόχρονα την εσωτερική της πολυμορφία, όπως και την επικοινωνία των γύρω λαών και των πολιτισμών τους μέσα από την πολιτισμική διαφορετικότητα.

[Μέγαρο Μουσικής, 23/10/2012]

Twitter