«Ανάφη» της Ελένης Σαραντίτη
Απόλλων τοξεύσας τω βέλει, εις την θάλασσαν κατήστραψεν. (Καλλίμαχος, 3ος αιώνας π.Χ., «Εις Απόλλωνα»)
«Και ψυχή
ει μέλλει γνώσεσθαι αυτήν
εις ψυχήν
αυτή βλεπτέον:
τον ξένο και τον εχθρό τον είδαμε στον καθρέφτη.»
Με τον Σεφέρη σηματωρό και συνταξιδιώτες τους «Αργοναύτες» (από τον κύκλο Μυθιστόρημα του μέγιστου ποιητή), σκέφθηκα να ταξιδέψουμε για λίγο στην Ανάφη. Ταξίδι σύντομο· όσο βαστά ένα όνειρο στη γλύκα της επερχόμενης αυγής, ή όσο το σύντομο εωθινό κελάηδημα της καρδερίνας στη ρεματιά των παιδικών μας χρόνων. Το φωτόλουστο νησί, που φιλοξενεί, από Απρίλιο μέχρι και τέλη Οκτωβρίου, περί τα 300 ζεύγη μαυροπετρίτες, τα γνωστά γεράκια της Μεσογείου (κοινώς βαρβάκια), μα και το σπάνιο είδος του αιγαιόγλαρου που ζει μονάχα στη Μεσόγειο, μολονότι πετρώδες και άνυδρο κατά τόπους, σε ορισμένα σημεία διαθέτει πηγές γάργαρες, κελαηδιστές, γύρω από τις οποίες αναπτύσσονται μικρές, εύφορες εκτάσεις· και κήποι ευωδιαστοί, πολύχρωμοι, γεγονός σπάνιο για Κυκλαδονήσι.
Οι περιοχές Κάλαμος και Ρούκουνας έχουν ενταχθεί στο περιβαλλοντικό δίκτυο Natura 2000. Ο επιβλητικός βράχος του Καλάμου, στην ανατολική άκρη του νησιού, θεωρείται ο μεγαλύτερος της Μεσογείου μετά το Γιβραλτάρ. Η Ανάφη, κατά τη δικτατορία του Μεταξά, χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας και κολασμού για πολλούς, ενάντιους στους περιορισμούς των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημοκρατικούς πολίτες.
Η εντυπωσιακή σαρκοφάγος ακουμπά στο σεπτό, ιστορικό ξωκλήσι της Παναγιάς στο Δοκάρι, στη θέση Καστέλι.
«Είτανε καλά παιδιά οι συντρόφοι, δεν φώναζαν ούτε από τον κάματο ούτε από τη δίψα ούτε από την παγωνιά.»
Κατά τη Μυθολογία, το όνομα της νήσου προέρχεται από το ρήμα «αναφαίνω» γιατί τη «φανέρωσε» ο θεός Απόλλων για τη σωτηρία των Αργοναυτών.
Λέγεται ότι όταν οι Αργοναύτες επέστρεφαν στην πατρίδα από την Κολχίδα, επιχειρώντας νυκτερινούς πλόες, έπεσαν σε καταιγίδα παρασυρόμενοι σε ανοικτά, μακρινά και άγνωστα πελάγη.
Βεβαίως, είναι γνωστό ότι οι Αργοναύτες στην επιστροφή τους ακολούθησαν δρομολόγιο εντελώς φανταστικό, το οποίο ποικίλλει ανάλογα με τους διαφόρους συγγραφείς, από τον Ησίοδο έως τον Απολλώνιο· όσο οι γεωγραφικές γνώσεις των Ελλήνων αναπτύσσονταν, τόσο και οι σταθμοί του δρομολογίου μεταβάλλονταν. Σύμφωνα με την παλαιότερη εκδοχή, από τον ποταμό Φάση (αρχαία ονομασία του σημερινού ποταμού Ριόν που πηγάζει από τα μοσχικά όρη και χύνεται στον Εύξεινο Πόντο), βγήκαν στον Ωκεανό και από εκεί στη Λιβύη, στην Ερυθρά θάλασσα, στην Τριτωνίδα λίμνη και μετά πέρασαν στη χώρα του Νείλου. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος αναφέρει ότι ανοίχτηκαν στην Αδριατική. Άλλοι υποστήριξαν ότι φεύγοντας από τη Λιβύη κατευθύνθηκαν προς την Κρήτη, όπου η Μήδεια εξολόθρευσε τον Τάλω…
«Είχανε το φέρσιμο των δέντρων και των κυμάτων
που δέχουνται τον άνεμο και τη βροχή
δέχουνται τη νύχτα και τον ήλιο
χωρίς ν’ αλλάζουν μέσα στην αλλαγή.»
Δαρμένοι από τους ανέμους, κυνηγημένοι από το σκότος, αυτοί οι πανάρχαιοι εξερευνητές, οι Αργοναύτες, με καλύτερον από όλους τον Ιάσονα, ταλαιπωρήθηκαν, κινδύνεψαν, ενώ απεγνωσμένα απευθύνονταν στον Απόλλωνα ικετεύοντάς τον. «Δεν ξέραν αν στα νερά πλέαν ή στον Άδη» (Απολλώνιος ο Ρόδιος). Είχαν πλέον αποθαρρυνθεί. Χανόταν και η Αργώ ακυβέρνητη· κι εκείνοι, με όσες δυνάμεις τούς απέμεναν, εκλιπαρούσαν.
Έως ότου στο σκότος και στο έρεβος, στα κύματα που λυσσομανούσαν να τους καταπιούν, στην κοσμοχαλασιά, ορθώθηκε υψώνοντας και τα δυο χέρια ο Ιάσων, και με φωνή δυνατή, παλλόμενη, και με δάκρυα, και με τάματα, κάλεσε τον Φοίβο να τους γλιτώσει. Ο θεός, ανταποκρινόμενος στις εκκλήσεις του, διέχυσε φως υπό μορφή κεραυνού, οπότε οι Αργοναύτες είδαν εμπρός τους να γεννιέται από τα κύματα το νησί. Εκεί βρήκαν απανεμιά και σωτηρία:
ΕΦΑΑΝΘΗ ΝΗΣΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΗΝ ΦΟΙΒΟΣ ΑΝΕΦΗΝΕΝ
(Απολλώνιος ο Ρόδιος, «Αργοναυτικά»)
«Είτανε καλά παιδιά, μέρες ολόκληρες
ίδρωναν στο κουπί με χαμηλωμένα μάτια
ανασαίνοντας με ρυθμό
και το αίμα τους κοκκίνιζε ένα δέρμα υποταγμένο.»
Δεν παρέλειψαν, βέβαια, ευθύς ως αισθάνθηκαν ασφαλείς, και με την ανατολή του ήλιου, στο πρώτο άλσος που συνάντησαν, να αφιερώσουν βωμό προς τιμήν του Απόλλωνος του «Αιγλήτη» ή Αιγλάτα (αυτός που λάμπει, που ακτινοβολεί). Αργότερα, στην ίδια θέση αναγέρθηκε ο περίφημος ναός του Αναφαίου Απόλλωνος. Κάθε χρόνο τιμούσαν τον αλεξίκακο και αργυρότοξο θεό με λαμπρές γιορτές, τα Υακίνθεια. Τα Υακίνθεια, φερμένα ήδη από τον 8o ή 7o π.Χ. αιώνα, την ίδια εποχή που κατελήφθη και η παρακείμενη νήσος Θήρα από τους Λάκωνες Δωριείς αποικιστές, του γένους των Αιγιδών, ήταν γιορτή τριήμερη. Όπως και τα Κάρνεια, αν και αυτά διαρκούσαν περισσότερο· ομοίως προς τιμήν του Απόλλωνος. Επρόκειτο για τη μεγάλη γιορτή των Δωριέων της Πελοποννήσου, ιδιαιτέρως των Λακεδαιμονίων. Τα Κάρνεια ήταν προδωρικά, αφιερωμένα στον θεό Κάρνειο ή Οικέτα. Όταν οι Δωριείς κυρίευσαν τη Σπάρτη, με την βοήθεια του Κάρνειου και του Κριού, ταύτισαν τον Κάρνειο με τον Απόλλωνα.
«Οι ψυχές τους έγιναν ένα με τα κουπιά και τους σκαρμούς
με το σοβαρό πρόσωπο της πλώρης
με τ’ αυλάκι του τιμονιού
με το νερό που έσπαζε τη μορφή τους.»
Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα, αποδεικνύεται ότι η νήσος κατοικούνταν από την προϊστορική εποχή· μετά την παρακμή του κυκλαδικού πολιτισμού, όμως, από την Ανάφη πέρασαν οι Φοίνικες όταν αναζητούσαν νέους τόπους εγκατάστασης· έπειτα από λίγο ήταν η σειρά των Δωριέων, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, οι οποίοι και παρέμειναν. Κατοίκησαν στο κέντρο της νήσου. Ο λόφος της αρχαίας πόλης έχει ύψος 327 μέτρα. Εδώ διακρίνονται τα ερείπια του άστεως, της πόλης-κράτους των Αναφαίων που κυριάρχησε στη ζωή της νήσου, ως και των γειτονικών, μέχρι το τέλος του αρχαίου κόσμου.
Ο γνωστός σημιτολόγος, φοινικιστής Μπόχαρτ υποστηρίζει ότι το όνομα Ανάφη είναι φοινικικό και σημαίνει σκοτεινός, βαθύς – πιθανόν, συμπεραίνω, διότι η νήσος αναδύθηκε από το σκότος.
Πάντως η Ανάφη διατήρησε το όνομά της από την αρχαιότητα, ή μάλλον από χρόνους μυθικούς, και μολονότι μικρό σε έκταση νησί, παρουσίασε ποικίλο και ανεξάντλητο ενδιαφέρον σε όλους, σχεδόν, τους καιρούς, εξαιρουμένης της Βυζαντινής περιόδου. Στον περίβολο δε του Αιγλήτη ή Αναφαίου ή Αστεάλτα (το όνομα Αστεάλτας αναφέρεται μία και μοναδική φορά) υπήρχαν βωμοί και άλλων θεοτήτων, όπως της Αρτέμιδος, της Αφροδίτης, του Ασκληπιού, με τον βωμό του Δία του «Κτησίου» να δεσπόζει όλων αυτών.
«Περάσαμε κάβους πολλούς πολλά νησιά τη θάλασσα
που φέρνει την άλλη θάλασσα, γλάρους και φώκιες.
Δυστυχισμένες γυναίκες κάποτε με ολολυγμούς
κλαίγανε τα χαμένα τους παιδιά…
και δόξες βυθισμένες στα βάθη της Ασίας.»
Σήμερα τη θέση του αρχαίου ιερού χώρου κατέχει η Μονή της Κάτω Παναγιάς της Καλαμιώτισσας, από όπου και ανασκάφτηκαν ευρήματα μεγάλης σπουδαιότητας, πολλά εκ των οποίων μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, πλην, ορισμένα εξ αυτών, σημαντικότατα, φυγαδεύτηκαν στο Αυτοκρατορικό Μουσείο της Αγίας Πετρούπολης, το γνωστό Ερμιτάζ, την περίοδο που η νήσος τελούσε υπό ρωσική κατοχή (1770-1774).
Μάλιστα, όταν ανεγειρόταν η Μονή στα ερείπια του ναού του Αναφαίου, χρησιμοποιήθηκε και αρχαίο οικοδομικό υλικό και επιγραφές ακόμη. Εάν δε παρατηρήσει ο επισκέπτης και μόνον το πλακόστρωτο της εισόδου της Καλαμιώτισσας, θα θαυμάσει, θα συγκινηθεί, ίσως όμως και να προβληματισθεί βαθύτατα στη θέα των αρχαίων πολύτιμων και περίτεχνων μελών που εμφανώς λαμπρύνουν τον αύλειο ιερό χώρο· φροντίδι των μοναχών, βέβαια.
Τον 5o αιώνα π.Χ. η Ανάφη έγινε μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, ακολουθώντας τη γνωστή τύχη των άλλων νησιών. Στην κορυφή του λόφου Καστέλι, στο κέντρο του νησιού, σώζονται τα κατάλοιπα της αρχαίας πρωτεύουσάς του. Είναι δε γνωστό ότι το πολιτικό κέντρο (Καστέλι) με τα πλούσια ευρήματα από τη ρωμαϊκή περίοδο, εποχή ακμής του νησιού, και το θρησκευτικό κέντρο (ο ναός του Απόλλωνος), συνδέονταν με την ιερά οδό, τμήματα της οποίας έχουν εντοπιστεί. Τέλος, η θέση Καταλυμάτσο, δυτικώς του ιερού, ταυτίζεται με το αρχαίο λιμάνι της νήσου, όπως συμπεραίνεται από τα ερείπια νεωρίων και μικρού οικισμού.
«Κάποτε τραγούδησαν, με χαμηλωμένα μάτια
όταν περάσαμε το ερημόνησο με τις αραποσυκιές
κατά τη δύση, πέρα από τον κάβο των σκύλων
που γαυγίζουν.
Ει μέλλει γνώσεσθαι αυτήν, έλεγαν
εις ψυχήν βλεπτέον, έλεγαν
και τα κουπιά χτυπούσαν το χρυσάφι του πελάγου
μέσα στο ηλιόγερμα.»
Στη Βυζαντινή εποχή, η Ανάφη δεν ανέπτυξε ιδιαίτερη δραστηριότητα. Να σημειωθεί ότι μετά την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους Σταυροφόρους (1204), η νήσος ακολούθησε τη μοίρα των άλλων Κυκλάδων. Τα νησιά παραχωρήθηκαν στη Βενετία και η «Σερενίσιμα», η Γαληνοτάτη, επέτρεψε στους πολίτες της να τα καταλάβουν. Ο Βενετός Μάρκο Σανούδο, μαζί με άλλους άρχοντες, κυρίεψε τα Κυκλαδονήσια συγκροτώντας το Δουκάτο του Αιγαίου. Ούτως ή άλλως, και μελλοντικώς, δεν είχαν τέλος οι ταλαιπωρίες του νησιού από τις πειρατείες, είχε δε γίνει και κρησφύγετο πειρατών, αν και για ένα μικρό διάστημα, μέχρι το 1307, κατελήφθη ξανά από τον Βυζαντινό ναύαρχο Φιλανθρωπηνό. Με τα κουρσέματα, τους σφαγιασμούς, τις καταδρομές και τη βία, πολλοί κάτοικοι της Ανάφης κατέφυγαν, πρόσφυγες παραδαρμένοι, στην Κρήτη· είχε πλέον κάνει την εμφάνισή του ο τρομερός Τούρκος πειρατής Κούρτογλου, λεηλατώντας και καίγοντας τις Κυκλάδες. Τη μεγαλύτερη πάντως καταστροφή προκάλεσε ο γνωστός και περιώνυμος για τη σκληρότητά του έναντι των Ελλήνων, μολονότι γεννήθηκε στη Μυτιλήνη, Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, αρχιναύαρχος του τουρκικού στόλου, ο οποίος κατέλαβε όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Το 1537 οι κάτοικοί τους υποδουλώθηκαν στους Οθωμανούς. Ακολούθησε η βίαιη μεταφορά των περισσοτέρων κατακτημένων στη Μικρά Ασία. Αυτά επί εποχής του περιβόητου Κανουνί (Νομοθέτης) Σουλεϊμάν Α’ του Μεγαλοπρεπούς.
Η Ανάφη συμμετείχε ενεργά στην Επανάσταση του 1821, ενώ ενσωματώθηκε επίσημα στο ελεύθερο ελληνικό κράτος με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1832.
Στα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα, επειδή οι Αναφιώτες είχαν τη φήμη των καλύτερων οικοδόμων της χώρας, με διαταγή του βασιλιά, πολλοί κάτοικοι μετακινήθηκαν από το νησί στην Αθήνα, για να κτίσουν τα ανάκτορα. Εγκαταστάθηκαν στους πρόποδες της Ακρόπολης και δημιούργησαν τη δική τους γειτονιά, τα γραφικά Αναφιώτικα.
«Αράξαμε σ’ ακρογιαλιές γεμάτες αρώματα νυχτερινά
με κελαϊδίσματα πουλιών, νερά που αφήνανε στα χέρια
τη μνήμη μιας μεγάλης ευτυχίας.
Μα δεν τελειώνουν τα ταξίδια.»
Σήμερα η Ανάφη, χαρακτηρισμένη ως νησί ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, σχεδόν άφθαρτη και ανέγγιχτη από τους καιρούς, τις περιπέτειες, τις κακοπάθειες και τις απώλειες, δείχνει ολάνθιστη: χαϊδεμένη από τον ήλιο και το κύμα, ηρεμεί ξαπλωμένη στις πανώριες αμμουδιές, ενώ οι ευλογημένες αστροφώτιστες νύχτες, το καθαρό φυσικό περιβάλλουν, τα ιερά αρχαία απομεινάρια, τα αγνά παραδοσιακά προϊόντα, τα τοπικά πανηγύρια, τα ταβερνάκια πλάι στο κύμα, οι ευγενείς και φιλόξενοι κάτοικοι, κι ακόμη, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις του καλοκαιριού, καθιστούν το νησί του Αναφαίου, άλλως Απόλλωνος Αιγλήτη, τόπο όπου με ευκολία θα συνομιλήσει κάποιος με την ψυχή του ή και τον πλησίον του, εάν βεβαίως το επιθυμεί.
Διαφορετικά παραδίδεται στην αγκαλιά της διάφανης θάλασσας, επισκέπτεται τους γαλήνιους κολπίσκους με τα νερά στο χρώμα της ακουαμαρίνας που σχετίζεται με τη γαλήνη και τα πνεύματα της θάλασσας, θα χαϊδευτεί με τη χρυσίζουσα άμμο, κι αν είναι τυχερός, θα του συστηθεί κάποιο από τα γεράκια του Αιγαίου, γνωστό και ως μαυροπετρίτης. Το ωραίο, περήφανο πουλί, θα κάνει κύκλους πρώτα αναγνωριστικούς, και αν τα βρει όλα καταπώς πρέπει, θα χαμηλώσει ήσυχα και θα σταθεί δίπλα του σε απόσταση αναπνοής. Για λίγο, όμως. Έπειτα, θα ξανοιχτεί κρώζοντας ευχαριστημένο προς τα λευκά κεντητά σύννεφα και προς τις γαλανές –εξ αντανακλάσεως– ακτίνες. Πιθανόν και να αναζητήσει τη φωλιά του στον Κάλαμο. Ή στη βραχονησίδα Φτενά. Μπορεί και να συναντηθεί με τους συντρόφους του και μαζί να αρχίσουν να πετούν, λάμποντας, με μάτια ζωηρά, γλυκασμένα, προς τις ουράνιες απλωσιές και προς την ευτυχία του ελεύθερου κόσμου…
«Οι σύντροφοι τέλειωσαν με τη σειρά,
με χαμηλωμένα μάτια. Τα κουπιά τους
δείχνουν το μέρος που κοιμούνται στ’ ακρογιάλι.
Κανείς δεν τους θυμάται. Δικαιοσύνη.»
