«Ο ένας, η ολότητα και το δίκαιον του ισχυροτέρου» της Ελένης Λαδιά
Για τον ένα και την ολότητα ο Ηράκλειτος έχει μία ρήση με αριθμητική, αλλά κυρίως με ηθική έννοια: «Εις εμοί μύριοι, εάν άριστος η»(49) που σημαίνει για μένα ο ένας, αν είναι άριστος, αξίζει όσο μύριοι.
Το ίδιο θέμα απασχόλησε τον ανώνυμο και πικρόχολο ντοστογιεφσκικό ήρωα, ο οποίος φωνάζει από τα βάθη του Υπογείου του[1] «εγώ είμαι ο ένας και αυτοί είναι η ολότητα», φράση που στηρίζεται στην επίγνωση πως 2 επί 2 μπορεί να μην κάνουν 4, όπως δέχεται ο συμβατικός (φυσιολογικός) άνθρωπος, αλλά μπορεί να κάνει 5, 6 ή έναν οποιονδήποτε αριθμό. Δέχεται δηλαδή ο υπόγειος άνθρωπος ένα αξίωμα, αλλά όχι το αξίωμα της ολότητας πως 2 επί 2 κάνει 4.
Στο ποίημα του Καβάφη «Πρόσθεσις» (Φεβρουάριος 1897), αναφέρεται η έννοια του ενός και της ολότητας, που στηρίζεται μόνον στην αίσθηση.
Αν ευτυχής ή δυστυχής είμαι δεν εξετάζω.
Πλην ένα πράγμα με χαράν στο νου μου πάντα βάζω-
Που στην μεγάλη πρόσθεσι (την πρόσθεσί των που μισώ)
Που έχει τόσους αριθμούς, δεν είμ' εγώ εκεί
απ' ταις πολλαίς μονάδες μια. Μες στ' ολικό ποσό
δεν αριθμήθηκα. Κι' αυτή η χαρά μ' αρκεί.[2]
Το θέμα του ενός και της ολότητας με άλλη όμως μορφή βρίσκεται και στον Ρασκόλνικοφ, έναν ντοστογιεφσκικό ήρωα από το Έγκλημα και τιμωρία. Αυτός ο νευρωσικός αλλά χαρισματικός άνθρωπος ζητά να θέσει σε εφαρμογή την διάκριση φύσης και νόμου. Το ίδιο θα κάνει και ο Νίτσε για τον υπεράνθρωπό του, διαχωρίζοντας την ηθική των κυρίων από την ηθική των δούλων.[3]
Το πρότυπο όμως και για τους δύο αποτελεί ο πλατωνικός Καλλικλής.[4] Ποιος ήταν ο Καλλικλής, ο αντίπαλος συνομιλητής του Σωκράτους, ο οποίος εμφανίζεται στον πλατωνικό διάλογο Γοργίας; Ήταν όντως κάποιο υπαρκτό πρόσωπο –όπως αναφέρεται από τους μελετητές–, πρόσωπο καταγόμενο από τις Αχαρνές, που ζητούσε να πολιτευθεί;
Εμείς θα λέγαμε πως ο τύπος του Καλλικλέους ήταν ίσως το alter ego του Πλάτωνος, η δαιμονική του πλευρά, όπως ήταν και ο σκοτεινός Σωκράτης της Πολιτείας, καθώς και ο Θρασύμαχος, ο εκπρόσωπος της «νέας ηθικής» στο ίδιο έργο, αυτός που θεωρούσε ολόκληρη την ηθική μία σύμβαση.
Η θεωρία του Καλλικλέους είναι η διάκριση νόμου και φύσεως· θέμα της η δύναμη του εκ φύσεως ισχυροτέρου. Ο Καλλικλής πιστεύει πως θεσπίζουν τους νόμους οι αδύναμοι άνθρωποι και το πλήθος. Αυτοί που επιζητούν την ισότητα είναι οι χειρότεροι· γι' αυτό ζητούν να εξισωθούν με τους καλύτερους. Η ίδια η φύση, τονίζει με παρρησία ο Καλλικλής, φανερώνει την δικαιοσύνη της αποδεικνύοντας πως είναι δίκαιο να πλεονεκτεί ο καλύτερος του χειροτέρου και ο δυνατότερος του πιο αδύναμου. Τούτο φανερώνεται ακόμη και στις περιπτώσεις των ζώων, σε όλα τα είδη και τα γένη. Οι ιδέες του κονταροχτυπιούνται με του Σωκράτους, ο οποίος πρεσβεύει τα αντίθετα. Ο Καλλικλής τον περιφρονεί που αναζητά την αλήθεια σύμφωνα με τον νόμο και όχι με την φύση, τον ψέγει ακόμη και για την πίστη του πως είναι καλύτερα να αδικείται παρά να αδικεί.
Η εμφάνιση του Καλλικλέους στον πλατωνικό διάλογο Γοργίας παραμένει αξέχαστη και λαμπρή. Τον ακολουθούν πάντα οι απόγονοι της θεωρίας του: ο νιτσεϊκός υπεράνθρωπος και ο ντοστογιεφσκικός Ρασκόλνικοφ.
Τίποτε δεν πρέπει να ισοπεδωθεί, γράφει ο Νίτσε, διότι η αμοιβή έχει στενή συνάφεια με την αξία και η αξία είναι προσωπική. Η τάση να εξισωθούν οι άνθρωποι αποτελεί όχι μόνον απάτη σε βάρος των λαών, αλλά και ύβρι στην ανθρώπινη φύση. «Με τους ιεροκήρυκες αυτούς της ισότητος δεν θέλω να με ανακατεύουν και να με συγχέουν· γιατί έτσι μιλεί σε μένα η δικαιοσύνη· οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι» (Νίτσε, Τάδε έφη Ζαρατούστρα).
Ο άλλος απόγονος του Καλλικλέους είναι ο Ρασκόλνικοφ. Η βάση της ιδεολογίας του δολοφόνου-φοιτητή φανερώνεται στην συζήτησή του με τον ανακριτή Πορφύριο. Ο τελευταίος είχε διαβάσει το άρθρο που έγραψε ο Ρασκόλνικοφ, όταν είχε παρατήσει το Πανεπιστήμιο, και το χρησιμοποιεί σαν ένα ακόμη ανακριτικό μέσον.
Κατά την θεωρία του φοιτητή, οι άνθρωποι διαιρούνται σε κοινούς και εξαιρετικούς. Οι εξαιρετικοί έχουν το χάρισμα να φέρουν κάτι νέο στο περιβάλλον τους, ενώ οι κοινοί είναι γεννημένοι για την συντήρηση, την πειθαρχία και την υπακοή. Οι εκλεκτοί παραβαίνουν τον νόμο, μπορούν ακόμη και να εγκληματήσουν για το καλό της ανθρωπότητας. Στους εκλεκτούς όλα επιτρέπονται.
Στην εφαρμογή της θεωρίας του ο Ρασκόλνικοφ αποδείχτηκε ανάξιος. Δεν σκότωσα άνθρωπο, σκέφτηκε, σκότωσα μια αρχή! Σκότωσα την αρχή αλλά δεν δρασκέλισα το όριο, έμεινα από τούτη τη μεριά... Το μόνο που μπόρεσα ήταν να σκοτώσω.[5]
Ο Ρασκόλνικοφ δεν δρασκέλισε το όριο, δεν ήταν από τους εκλεκτούς. Τραγική η αυτεπίγνωσή του!
Τώρα, αν θέλουμε να είμαστε ακριβοδίκαιοι, οφείλουμε να παραδεχτούμε πως αυτές οι θεωρίες είναι γοητευτικές στην τόλμη τους, αλλά ανεπαρκείς μπροστά στην αλήθεια πως ο ένας ή οι εκλεκτοί είναι βλαστοί του λαού, της ανθρωπότητας, της μάζας. Ένα άνθος που ξεπροβάλλει από το έδαφος της ολότητας, που δεν θα υπήρχε χωρίς αυτήν, διότι μπορεί η μάζα να βαδίζει αργά σαν βιβλική χελώνα, σύμφωνα με τον στίχο της Ρίτας Μπούμη-Παππά, αλλά βαδίζει...
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Σημειώσεις από το Υπόγειο, μτφρ. από τα ρωσικά Ελένη Λαδιά, Τατιάνα Ντίκο, επίμετρο Ελένης Λαδιά, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2003.
[2] Κ.Π. Καβάφη, Ανέκδοτα ποιήματα 1882-1923, εκδ. Ίκαρος 1968.
[3] Φρειδερίκου Νίτσε, Ροδαυγή, μτφρ. από τα γερμανικά Αγησιλάου Ντόκα, εισαγωγή Ελένης Λαδιά: «Η Ζαρατουστρική εποχή και η σημασία της στην εποχή μας», εκδ. Γ.Λαδιά 1978.
[4] Πλάτων, Γοργίας ή περί ρητορικής, Κάκτος 1993. Επίσης, Ελένης Λαδιά, Το ποικιλόγραφο βιβλίο (άρθρα, ομιλίες, δοκίμια 1972-2012), ιδιωτ. έκδ. Αθήνα 2012. Κυκλοφορεί και ελευθέρως στο διαδίκτυο. Βλ. επίσης Δημήτρη Ν. Λαμπρέλλη, Το υποκείμενο της δύναμης: Καλλικλής, Nietzsche, Negri, εκδ. Α.Καρδαμίτσα, Αθήνα 2003, 2010.
[5] Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Έγκλημα και τιμωρία, μτφρ. από τα ρωσικά Ελένη Μπακοπούλου, πρόλογος Μαρίνα Βελιτζανίδη, εκδ. Ίνδικτος 2012.