Το αρχείο του Φώτη Κόντογλου αποτελείται από έναν μεγάλο όγκο «εγγράφων» –περίπου 7.000– που περιλαμβάνουν κείμενα, επιστολές, δημοσιεύματα, έντυπα, βιβλία, εκθεσιακό υλικό από εκδηλώσεις που έγιναν πριν και μετά τον θάνατό του, αντίγραφα σχεδίων και προσχεδίων, φωτογραφίες προσωπικές και έργων, και πολλά άλλα. Επιπλέον, περιλαμβάνει όλη την αρθρογραφία του στην εφημερίδα Ελευθερία, όπου διατηρούσε μόνιμη εβδομαδιαία στήλη με τίτλο «Κυριακάτικα Θέματα» από το 1948 έως το 1965.

Το αρχειακό αυτό υλικό συλλέχτηκε με πραγματική ευλάβεια, κείμενο προς κείμενο, φωτογραφία προς φωτογραφία, χαρτάκι προς χαρτάκι, από την κόρη και τον γαμπρό του Φώτη Κόντογλου, Δέσπω και Γιάννη Μαρτίνο, που αφιέρωσαν τη ζωή τους στη διατήρηση και τη διάδοση του έργου του. Κωδικοποιήθηκε, ταξινομήθηκε, ψηφιοποιήθηκε πλήρως και στη συνέχεια αρχειοθετήθηκε πλήρως από τον αδελφό μου Παναγιώτη και εμένα, τους κληρονόμους-εγγονούς του Κόντογλου.

Για να γίνει κάπως αντιληπτός ο όγκος των δεδομένων του, να σημειωθεί ότι τα περισσότερα έγγραφα είναι πολυσέλιδα, πολλά δε είναι ακόμη και πενηντάφυλλα τετράδια, όπως για παράδειγμα τα τρία τετράδια με σημειώσεις για την εικονογράφηση του Δημαρχείου Αθηνών.

Όλη αυτή η δουλειά έγινε από εμάς για δύο λόγους: α) Για να γνωρίσουμε και οι ίδιοι το περιεχόμενο του αρχείου και να αποφασίσουμε πώς θα το διαχειριστούμε, β) Για να καταστεί το αρχείο προσβάσιμο και αξιοποιήσιμο. Κι αυτό επειδή η «χύδην» κατάσταση στην οποία βρέθηκε το αρχειακό υλικό ήταν τέτοια, ώστε να δημιουργεί εκ των προτέρων την πεποίθηση ότι κανείς άλλος δεν θα σκεφτόταν ούτε καν να ασχοληθεί μαζί του – κάτι που επιβεβαιώθηκε απόλυτα με τη σταδιακή αποκάλυψη του συνολικού όγκου του υλικού αυτού. Αν δεν γινόταν αυτή η δουλειά από εμάς, το αρχείο θα έμενε άγνωστο και αναξιοποίητο.

Επειδή από το περιεχόμενό του προέκυψε ότι πρόκειται για ένα ιστορικό και όχι απλώς προσωπικό αρχείο, που καλύπτει μια εξαιρετικά σημαντική περίοδο για τα ελληνικά Γράμματα και την Τέχνη –και όχι μόνο–, δηλαδή την περίοδο περίπου από το 1915 έως το 1965, αποφασίσαμε να δωρίσουμε το αρχείο, ως κομμάτι της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας, υπό τον όρο ότι θα μείνει για πάντα στην κατοχή του, ώστε να γίνει κτήμα του ελληνικού λαού. Ως επιπρόσθετος όρος της δωρεάς τέθηκε από πλευράς μας η υποχρέωση του Μουσείου να μελετήσει και να αξιοποιήσει άμεσα το αρχείο, να το εκθέτει περιοδικά και κατά τμήματα και να παρέχει ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό σε όποιον θέλει να μελετήσει ή απλώς να γνωρίσει καλύτερα τον Κόντογλου.

Αυτή ακριβώς είναι και η δική μας επιδίωξη. Με τη δημοσιοποίηση του αρχείου να ολοκληρωθεί η εικόνα της προσωπικότητας του Κόντογλου, που κατά την αντίληψή μας έχει παγώσει από την αρχή της δεκαετίας του 1990 και παραμένει έκτοτε η ίδια. Ημιτελής, αν όχι και διαστρεβλωμένη.

Παράλληλα, το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο δεσμεύτηκε για την πραγματοποίηση μιας σειράς εκδηλώσεων μέσα στο 2015, όπου συμπληρώνονται 50 χρόνια από τον θάνατο του Κόντογλου, όπως η έκδοση του ετήσιου ημερολογίου του Μουσείου αφιερωμένη στον Κόντογλου, η ανακήρυξη του 2015 ως έτος Κόντογλου και η πραγματοποίηση το φθινόπωρο μιας μεγάλης αναδρομικής έκθεσης, όπου θα εκτεθεί πρώτη φορά και ένα τμήμα του αρχείου. Μέχρι στιγμής δεν έχει υλοποιηθεί ή, έστω, επίσημα ανακοινωθεί τίποτα από όλα αυτά, ενώ και η πρόσβαση στο αρχείο από μελετητές και ενδιαφερομένους δεν είναι ακόμη εφικτή.

Η αρχειοθέτηση και ψηφιοποίηση του αρχείου του Κόντογλου –ικανή και αναγκαία συνθήκη για να μην πάει κι αυτό χαμένο– απαίτησε περίπου πέντε χρόνια καθημερινής πλήρους απασχόλησης και συνοδεύτηκε από τεράστιο κόστος. Τα επωμισθήκαμε και τα δύο εμείς, οι κληρονόμοι του Κόντογλου, χωρίς την παραμικρή βοήθεια από πουθενά. Η απόπειρα για μια συνάντηση με τον εκάστοτε Υπουργό Πολιτισμού, από το 2010 έως το 2014, προκειμένου να υπάρξει μια ενημέρωσή του για την ύπαρξη του αρχείου και να αναζητηθεί ίσως και η δυνατότητα κάποιας παροχής βοήθειας για την κάλυψη τουλάχιστον των εξόδων μας, έτυχε της απόλυτης περιφρόνησης από πλευράς Υπουργείου, αν και ο λόγος για τον οποίο ζητήθηκε αυτή η συνάντηση κατέστη από εμάς σαφώς γνωστός. Είτε προς τη Γραμματεία του Υπουργείου, όταν η συνάντηση αυτή επιδιώχθηκε διά της ευθείας οδού, είτε προς εκείνους που προσφέρθηκαν να μεσολαβήσουν, ώστε να πραγματοποιηθεί η συνάντηση διά της ενδεδειγμένης οδού, ήτοι της πλαγίας, που στην Ελλάδα είναι πολύ πιο ίσια από την ευθεία.

Να σημειωθεί, βέβαια, ότι η δεύτερη προσπάθεια έγινε αφού το αρχείο είχε ήδη δωρηθεί στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, οπότε δεν αποσκοπούσε στην αίτηση παροχής οιασδήποτε βοήθειας αλλά σε μία ενημέρωση του Υπουργού και μόνο, μιας και ο προκάτοχός του δεν είχε θεωρήσει σκόπιμο να παραβρεθεί στη συνέντευξη ανακοίνωσης της εκχώρησης του αρχείου στο Μουσείο. Όμως ακόμη και αυτή, η απόλυτα εγγυημένη μέθοδος διά του «κονέ» στην περίπτωσή μας στέφθηκε από πλήρη αποτυχία. Ίσως για να πληρωθεί ακόμη μια φορά η ρήση του ίδιου του Κόντογλου: «Σε τούτη τη ζωή δε με βοήθησε κανείς, εξόν κι αν είναι βοήθεια τα λόγια».

Παππού, έχεις μεγάλο λάθος! Σε τούτη τη ζωή δε σε βοήθησε κανείς, ούτε καν με τα λόγια. Για να δούνε οι εγγονοί σου τον Υπουργό Πολιτισμού και να του πούνε δυο λόγια για το αρχείο σου, για ένα ανεκτίμητο πολιτισμικό κειμήλιο, πρέπει να καταφύγουνε στον ραγιαδισμό του «κονέ»! Κι ούτε καν έτσι δεν μπορούνε.

Όλα αυτά δεν γράφονται για να «κλαφτεί» ο Κόντογλου στο Ελληνικό Κράτος ή γενικά στην εξουσία. Ούτε και γράφονται όμως τυχαία, ίσα για να γίνεται ντόρος. Όπως ακριβώς δεν είναι και καθόλου τυχαία όλη αυτή η αντιμετώπιση του Κόντογλου, αλλά έχει άμεση σχέση με το έργο του και, κυρίως, με τη στάση ζωής και τον αγώνα του, που αποκαλύπτεται, για όσους δεν τον γνώρισαν, μέσα από το αρχείο. Αυτή ακριβώς είναι και η δική μας επιδίωξη. Με τη δημοσιοποίηση του αρχείου να ολοκληρωθεί η εικόνα της προσωπικότητας του Κόντογλου, που κατά την αντίληψή μας έχει παγώσει από την αρχή της δεκαετίας του 1990 και παραμένει έκτοτε η ίδια. Ημιτελής, αν όχι και διαστρεβλωμένη.

Ο Κόντογλου είναι σήμερα ένας αναγνωρισμένος και καταξιωμένος δημιουργός, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της γενιάς του '30, με τη διπλή μάλιστα ιδιότητα του ζωγράφου και του συγγραφέα, ταυτισμένος όμως με τη Θρησκεία. Και η ταύτιση αυτή αφενός δημιουργεί έναν εγκλωβισμό, αφετέρου αφήνει περιθώρια για αυθαίρετες προεκτάσεις, όπως η θρησκοληψία, ο φανατισμός, η οπισθοδρομικότητα – για να μην αναφερθούμε και σε άλλες, πολύ χειρότερες. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Θρησκεία δεν ήταν πράγματι ένα από τα θεμέλια της προσωπικότητας του Κόντογλου. Πλην όμως δεν ήταν το μόνο. Η ακλόνητη πίστη του Κόντογλου στον Χριστό τού έδωσε την τεράστια δύναμη να ξεκινήσει μετά τον πόλεμο έναν ιερό αγώνα για τη διάσωση των ιδεών και αξιών που πρέσβευε και αγαπούσε. Ορθοδοξία, Βυζαντινή Τέχνη, Ελληνική Παράδοση, το Ενιαίο της Φυλής. «Όπως εν σχήμασι γραπτοίς διαμένει προ των ομμάτων εις αιώνα ο κύκλος της ελληνικής φυλής, από των πρώτων αυτής προπατόρων μέχρι των καθ' ημάς», όπως γράφει ο ίδιος σε ένα σχέδιο επιγραφής για τις τοιχογραφίες του Δημαρχείου της Αθήνας.

Ένας άνθρωπος σχεδόν μονάχος του, με μια στάση ζωής άμεμπτη, άκαμπτη και ασυμβίβαστη, ενάντια σε ένα αδυσώπητο σύστημα εξουσίας –πολιτικής, οικονομικής, πνευματικής, θρησκευτικής– ολοκληρωτικά υποταγμένο σε μια άκρατη δυτικολαγνεία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι για τους δυνατούς και τους ταχαμουπροοδευτικούς, ο Κόντογλου δεν υπήρξε και ο πιο αξιαγάπητος άνθρωπος.

Να αναρωτηθούμε αν αυτά όλα έχουν σχέση με το σήμερα; Μάλλον περιττό είναι. Καλύτερα να μείνουμε σε μια λέξη του Τσαρούχη, που είναι πραγματικά αξιοσημείωτο ότι είναι ο μόνος που την αναφέρει μέσα σε ολόκληρο το αρχείο, μιας και πετυχαίνει τον στόχο στο κέντρο του: «Η στάση του Κόντογλου σε όλα αυτά υπήρξε βίαιη και επαναστατική».

Ο Τσαρούχης διαφώνησε με τον Κόντογλου, διαχώρισε τη στάση του, τράβηξε τον δικό του δρόμο – και πολύ καλά έκανε, αφού έτσι πίστευε. Να όμως που είναι ο μόνος που λέει, έστω και με μια λέξη, αυτό που σχεδόν όλοι οι άλλοι που συμφώνησαν, ούτε τολμούν να ξεστομίσουν: ότι ο Κόντογλου ήταν ένας επαναστάτης! Οπότε πολλά που αρχικά φαίνονται περίεργα ή «συνωμοτικά», βρίσκουν έτσι, μέσα από το αρχείο, μια πρώτη εξήγηση. Όπως, για παράδειγμα, γιατί δεν πληρώθηκε ποτέ για την εικονογράφηση του Δημαρχείου της Αθήνας, με τραγικές συνέπειες και για τον ίδιο και για την Τέχνη. Ή γιατί στα τέλη της δεκαετίας του 1950 αποκλείστηκε από την αγιογράφηση ναών, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει βιοποριστικό πρόβλημα. Ή γιατί κάποιοι καθηγητές τον εκπαραθύρωσαν από την ολοκλήρωση της δεύτερης φάσης της εικονογράφησης της Καπνικαρέας, επειδή δεν ήξερε δήθεν την τεχνική του fresco. Την ίδια στιγμή που από την περίφημη Μονή Βενεδικτίνων στη Chevetogne του Βελγίου τον καλούσαν να εικονογραφήσει με την τεχνική του fresco και τη βυζαντινή τεχνοτροπία το Καθολικό της Μονής. Ή και πολλά άλλα. Που φαίνεται πως φτάνουν ως το σήμερα και γι' αυτό είναι και τόσο δύσκολο –έως ανέφικτο– το να συναντήσει ο Υπουργός Πολιτισμού τους απογόνους του!

Twitter