«Greeklish – Η Εικονοπλαστική γλώσσα του κυβερνοχώρου» της Ιωάννας Ασσάνη
«Η τελευταία μου δουλειά είναι το αποτέλεσμα ενός διαλόγου που έκανα με τα σύμβολα και τα σημεία-κώδικες. Ο οριακός τους χαρακτήρας είναι αυθαίρετος και μου επιτρέπει μια στοχαστική ανάγνωση του κόσμου. Όταν ξεκινάει ο διάλογος, διαμορφώνεται μια στρατηγική που παράγει κριτήρια περισσότερο αισθητικής παρά καλλιτεχνικής φύσης. Στο παρελθόν τελείωνα ένα έργο τέχνης όταν θεωρούσα ότι είχα μεταδώσει το ουσιαστικό. Σήμερα αυτή η διαδικασία αποδεικνύεται παρωχημένη. Ο κόσμος των συμβόλων είναι ένας Λόγος που υπερβαίνει την αισθητική». Κωνσταντίνος Ξενάκης
Πάει καιρός που το κομπιούτερ σαν εργαλείο και επικοινωνιακό μέσο εδραιώθηκε αφήνοντας πίσω του χιλιόμετρα μακριά άλλες υπηρεσίες, τρόπους και μέσα επικοινωνίας. Μπήκε σε κάθε σπίτι ακυρώνοντας τις αποστάσεις, καταργώντας τα όρια του τόπου και του χρόνου. Ο ταχυδρόμος έπαψε να κυριαρχεί ως ο ζωντανός δίαυλος μεταξύ των ανθρώπων και έδωσε τη σκυτάλη του στον υπερδρομέα κυβερνοχώρο, μέσα στον οποίο γεννήθηκε ένα καταιγιστικό επικοινωνιακό αλισβερίσι γνώσεων, απόψεων και ιδεών. Στο διαδίκτυο μέσα σε δευτερόλεπτα ένα ερώτημα βρίσκει χίλιες απαντήσεις και μια απάντηση δημιουργεί χιλιάδες ερωτήσεις.
Τα greeklish μπορούμε να πούμε πως δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας ακόμα τρόπος μεταγραφής, έχοντας επιπλέον ένα χαρακτηριστικό: μετατρέπονται, κατά βούληση, σε μια ατομική ιδιόμορφη γλώσσα, όπου ο καθένας εφευρίσκει τους δικούς του τρόπους και τα ανάλογα σύμβολα για να αποδώσει οπτικά τις λέξεις, χωρίς αυτές να χάνουν τίποτα από το νόημά τους.
Μελετώντας τη δομή της γλώσσας, παρατηρούμε ότι αυτή περπατά σε δύο διαφορετικούς δρόμους. Στον προφορικό και τον γραπτό λόγο. Οι άνθρωποι κατασκευάζουν και ανταλλάσσουν μεταξύ τους νοήματα προκειμένου να κατανοήσουν το περιβάλλον, τους γύρω, αλλά και τον ίδιο τους τον εαυτό. Ο γλωσσολόγος Μ.Α.Κ. Halliday (1978) αναφέρει τη γλώσσα ως ένα σημειογενές σύστημα. Υπέδειξε ότι η γλώσσα είναι μια «κοινωνική σημειωτική» που υπεισέρχεται κατά καίριο τρόπο στην κοινωνική δόμηση της εμπειρίας. Μέσω αυτής διαμορφώνουμε σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητά μας, τις αντιλήψεις για τις κοινωνικές διαδικασίες, τις πεποιθήσεις, τις ιδέες και τις αξίες μας. Επειδή η γραφή παρουσιάστηκε πολύ αργότερα από την ομιλία, προκειμένου να μεταβιβαστούν οι πληροφορίες και να αποθηκευτούν από απόσταση, τόσο στον χρόνο όσο και στον χώρο, μεταμορφώθηκε τελικά σε κάτι περισσότερο από ένας απλός «καταγεγραμμένος λόγος», αποκτώντας το δικό της γραμματικό χαρακτήρα. Από τη στιγμή που η γλώσσα καταγράφηκε, δημιούργησε μια νέα συνείδηση για τον λόγο, ωθώντας τους ανθρώπους να στοχαστούν σχετικά με τη δομή και τους σκοπούς που επιτελεί. Πολύ πριν από τον 19ο αιώνα και μέχρι σήμερα, η διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής στα μικρά παιδιά ανέπτυσσε την πρακτική να διδάσκεται πρώτα η σχηματική αναγνώριση των γραμμάτων, μετά η αναγνώριση των μεμονωμένων λέξεων και φράσεων και από εκεί η κατανόηση των προτάσεων. Το ενδιαφέρον για το νόημα των λέξεων θυσιαζόταν στο όνομα της διδασκαλίας των βασικών «δομών» της γλώσσας, σε μια εκπαιδευτική προσπάθεια η οποία στηριζόταν περισσότερο στην ιδέα ότι η δομή είναι κατά μία έννοια διαφορετική από το νόημα και παίζει απλώς έναν υποβοηθητικό ρόλο ως προς το «περιεχόμενο». Οι μαθησιακές ασκήσεις που εφαρμόζουν μέχρι και σήμερα οι μαθητές δεν σχεδιάζονται βάσει των τρόπων με τους οποίους τα παιδιά αντιλαμβάνονται τη σημασία, επειδή αυτή μαζί με το περιεχόμενο έρχονται σε δεύτερη μοίρα και θεωρείται αυτονόητη η κατάκτησή τους. Κάνουν δηλαδή μια οπτική προσέγγιση των γραμμάτων πέρα από το νοηματικό τους πεδίο. Εστιάζοντας τώρα στο γεγονός ότι σήμερα ο γραπτός διαδικτυακός λόγος, εξαιτίας της αμεσότητας της χρήσης του, έχει ταυτιστεί με τον προφορικό, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτός πλησιάζει περισσότερο στη μορφή ενός γραπτού διαλόγου (ως είδος λόγου) με προφορική δομή, όπου μαζί με τον προφορικό μονόλογο μετατρέπονται σε υβριδικές περιοχές και συνιστούν μαζί μάλλον τάσεις παρά καταστάσεις του λόγου. Στην περίπτωση ιδιαίτερα των greeklish, η χρήση τους διαδόθηκε τόσο γρήγορα στη διαδικτυακή ελληνική πραγματικότητα, που αντικατέστησαν πλήρως τον γραπτό διάλογο που προαναφέραμε, και θεωρούνται ένα γλωσσικό φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, το οποίο προκαλεί έως και σήμερα πολλές αντιδράσεις.
Η λέξη greeklish (γκρίκλις), προέρχεται από τις λέξεις greek (ελληνικά) και english (αγγλικά), γνωστά και ως grenglish, λατινοελληνικά ή φραγκολεβαντίνικα. Είναι η ελληνική γλώσσα με τη γραμματική της σύνταξη και τις έννοιές της γραμμένη με λατινικό αλφάβητο. Στο παρελθόν ήταν δύσκολη η αναγνώριση των ελληνικών χαρακτήρων από τους υπολογιστές, γιατί δεν παρείχαν ανάλογη υποστήριξη όλα τα υπολογιστικά συστήματα. Σήμερα όμως τα λειτουργικά συστήματα στο διαδίκτυο υποστηρίζουν πολύ περισσότερες γλώσσες, μεταξύ των οποίων και τα ελληνικά, κάνοντας τους Έλληνες να μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους στη μητρική τους γλώσσα. Ωστόσο, πολλοί χρησιμοποιούν ακόμα τα greeklish γιατί είναι γρηγορότερα στην πληκτρολόγηση και δεν υπάρχει λόγος να έχουν τη σωστή ορθογραφία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλές φορές να ξεσπά ένας άτυπος πόλεμος για τη χρήση τους, καθώς δεν γίνονται εύκολα αναγνώσιμα από χρήστες που δεν είναι συνηθισμένοι σε αυτόν τον τρόπο γραφής.
Στην περίπτωση των greeklish συμβαίνει κάτι αξιοπρόσεκτο, που τα διαφοροποιεί από κάθε τυπική ή υβριδιακή μορφή γλώσσας και τα τοποθετεί στην ιδιότυπη θέση μιας εικονοπλαστικής παραφθοράς. Αυτό γίνεται εξαιτίας της ποικιλίας ιδιότυπων γραμματοστοιχείων που χρησιμοποιούνται στη θέση των εξαρχής δηλωμένων. Αν δούμε τα γράμματα και τα γραμμικά σύμβολα των greeklish που αντικαθιστούν την υπάρχουσα ελληνική γραμματοσειρά, θα βρεθούμε εμπρός σε μια αξιοπρόσεκτη πραγματικότητα. Ξεπηδά μια εικονοπλαστική γλώσσα πέρα από νοήματα και συστήματα γραφής. Συχνά τα γράμματα στα greeklish εμφανίζονται άσχετα από την πραγματική τους αντιστοιχία στους λατινικούς χαρακτήρες. Έχουμε για παράδειγμα τους αριθμούς 9 ή 8, ή το διπλό γράμμα th, που αντικαθιστούν το γράμμα θήτα, το γράμμα w αντί του ωμέγα, τον αριθμό 4 ή το διπλό γράμμα ps αντί του ψι, το γράμμα x ή το διπλό γράμμα ks ή πάλι τον αριθμό 3 για το ξι κ.λπ. Έτσι, έχουμε εμφανιζόμενες προτάσεις όπως: 8a paw sto exwteriko apopse, ή αλλιώς: tha pao sto e3wteriko apo4e, ή: alhthia, pote ksekinane ta kalokairina ma9hmata? ή: ali8ia pote 3ekinane ta kalokerina mathimata? κ.λπ. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται νέες οπτικές λέξεις με ποικίλα εικονοστοιχεία που εμφανίζουν μια δυσανάγνωστη μεν μορφή, πλην όμως μια γλώσσα με έντονο εικονοπλαστικό χαρακτήρα. Εάν λάβει κανείς υπόψη του ότι τα εικονικά σύμβολα έχουν προϋπάρξει των γραμμάτων –όπως για παράδειγμα τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία αιγυπτιακή γραφή και που είναι από τα αρχαιότερα εικονιστικά σύμβολα– και ότι οι εικονολέξεις (η αντικατάσταση της λέξης από την εικόνα της) είναι επίσης ένα οπτικογλωσσικό σύστημα που χρησιμοποιεί τη μορφή πριν από την έννοια, τότε θα κατανοήσει ότι η γλώσσα ως ζωντανός οργανισμός μορφοποιείται διαρκώς εξαρτώμενη άμεσα από την εικόνα της, προσαρμοζόμενη στις εκάστοτε ανθρώπινες ανάγκες. Επίσης, χρησιμοποιείται από έναν ευρύ πληθυσμό χωρίς ηλικιακούς περιορισμούς, και μάλιστα στην καθημερινότητά του. Η ανάγκη του κόσμου να επικοινωνήσει πέρα από τους γλωσσολογικούς κανόνες, καλλιτεχνώντας, κατά έναν τρόπο, ερήμην της καθιερωμένης καλλιτεχνικής διαδικασίας είναι μια ανάγκη διαχρονική, που εμφανίζεται καθημερινά στους δρόμους, όπως στην περίπτωση των graffiti, όπου η μορφή ανακατεύεται με τις λέξεις, οι οποίες με τη σειρά τους μεταπλάθονται μαζί της σε συνθετικές μορφές εικόνας και λόγου. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ο σημερινός άνθρωπος ζει καθημερινά και με αμεσότητα με την εικόνα και τους συμβολισμούς της. Σινιάλα, φανάρια, διαφημιστικές ταμπέλες, εικόνες που αλλάζουν στο δευτερόλεπτο (πάνελς), χαρτογραφήσεις (gps) είναι στοιχεία μιας συνήθους μορφής επικοινωνίας και ανθρώπινης συμπεριφοράς, που επηρέασε με τη σειρά της πολλούς καλλιτέχνες. Για παράδειγμα ο Takis, ο οποίος με τα σινιάλα του (1956) αναφέρθηκε κυρίως στην ιδιότητα των μεταβαλλόμενων καθημερινών συμβόλων, κρατώντας σε εγρήγορση κάθε περαστικό-θεατή, όπως κάνουν τα φανάρια των δρόμων κ.λπ. Δεν είναι, φυσικά, τυχαίο πως ο Takis είχε πολύ καλή γνώση της αιγυπτιακής τέχνης και όσων αυτή κουβαλά ως μεταγραφή της λέξης στην εικόνα. Τα greeklish μπορούμε να πούμε πως δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας ακόμα τρόπος μεταγραφής, έχοντας επιπλέον ένα χαρακτηριστικό: μετατρέπονται, κατά βούληση, σε μια ατομική ιδιόμορφη γλώσσα, όπου ο καθένας εφευρίσκει τους δικούς του τρόπους και τα ανάλογα σύμβολα για να αποδώσει οπτικά τις λέξεις, χωρίς αυτές να χάνουν τίποτα από το νόημά τους. Λέξεις που δεν είναι παρά σύμβολα που παραπέμπουν σε ιδέες. Και οι ιδέες, καθώς και η σημασία τους, όπως μας αναφέρει ο Halliday (με τη συστημική λειτουργική γραμματική), έχουν την πρώτιστη και κύρια θέση στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το μόνο λοιπόν που χρειάζεται είναι να ακολουθήσει η γλώσσα τις προκλήσεις της εποχής της και να βρεθεί πάλι ο νικητής, με οποιαδήποτε μορφή, ως το κυρίαρχο μέσον επικοινωνίας.
Εικαστικό: h zoh einai wraia! - Έφη Στακουλά Γ' τάξη Γυμνασίου
