Το παιδί με τον καθρέπτη (Μια κατοπτρική άποψη) της Ελένης Λαδιά
Ο τίτλος του άρθρου είναι από έναν υπότιτλο του Τάδε έφη Ζαρατούστρα.[1] Το σύμβολο του κατόπτρου-καθρέφτη απασχόλησε πολύ τον Φρειδερίκο Νίτσε, όπως και την ελληνική μυθολογία. Ο φιλόσοφος έχει επίσης ένα ωραίο ρητό για το σύμβολο: Η αρχή της αρετής φανερώνεται όταν το πνεύμα μιλά με σύμβολα.
Ο Ζαρατούστρα γυρνά ξανά στο όρος και στη μοναξιά του, αφού έριξε τον σπόρο της γνώσης του στους ανθρώπους. Όμως ένιωθε ακόμη πλημμυρισμένος από αγάπη και πόθο διδασκαλίας για τους ανθρώπους. Τότε είδε το όνειρο· ένα παιδί κρατούσε τον καθρέφτη και του είπε: «Ζαρατούστρα, κοιτάξου στον καθρέφτη».
Ποιο άραγε να ήταν το παιδί του ονείρου, που κρατούσε το κάτοπτρο; Η σκέψη μου ανέτρεξε αμέσως στον Διόνυσο, τον αγαπημένο θεό του Νίτσε, αφού και στα σκοτάδια της τρέλας του υπέγραφε «Διόνυσος» ή «Αριάδνη σ' αγαπώ», ερωτευμένος ακόμη και με την αγαπημένη του θεού.
Τα διαδραματιζόμενα φανερώνονται μέσα από τις αντανακλάσεις του κατόπτρου, το οποίον ο Νόννος αποκαλεί «δόλιον», απατηλόν, όπως και νόθο είδος, αντίτυπον, συνυφασμένο με την έννοια του ψεύδους ή, καλύτερα, του μη αληθούς. Το κάτοπτρο φανερώνει μια παραχαραγμένη αλήθεια.
Η ιστορία του Διονύσου Ζαγρέως, του κερασφόρου παιδιού, είναι γνωστή από τους ορφικούς και τον Νόννο. Αυτό το βρέφος πρώτο κάθισε στον θρόνο του Διός, αφού ήταν ο αγαπημένος του γιος, ο γεννημένος από τα ανόσια πλαγιάσματά του με την κόρη του Περσεφόνη, όπως λέγει ο ορφικός μύστης. Νήπιος ακόμη ο Διόνυσος Ζαγρεύς έπαιζε με τον κεραυνό και την αστραπή του Διός. Η Ήρα ζηλότυπη, όπως πάντα, έστειλε τους Τιτάνες να σκοτώσουν το παιδί. Αυτοί για να το δελεάσουν και να πετάξει τον κεραυνό, του έδωσαν παιχνίδια: τα παιχνίδια ήταν ρόμβος, σβούρα, νευρόσπαστα, τόπι και καθρέφτης. Τη στιγμή όπου ο μικρός Ζαγρεύς απολησμονήθηκε κοιτάζοντας το είδωλό του στον καθρέφτη (ο οποίος υπάρχει σε όλες τις απαριθμήσεις των παιχνιδιών) οι Τιτάνες, έχοντας τα πρόσωπά τους αλειμμένα με γύψο για να μην αναγνωρίζονται, ορμούν και κομματιάζουν το παιδί. Ο πατέρας του, Ζευς, αντιλήφθηκε τον διαμελισμό του Διονύσου από την αντανάκλαση της μορφής πάνω στον απατηλό καθρέφτη. Η σκηνή είναι εκπληκτικής ποιητικής σύλληψης.[2] Τα διαδραματιζόμενα φανερώνονται μέσα από τις αντανακλάσεις του κατόπτρου, το οποίον ο Νόννος αποκαλεί «δόλιον», απατηλόν, όπως και νόθο είδος, αντίτυπον, συνυφασμένο με την έννοια του ψεύδους ή, καλύτερα, του μη αληθούς. Το κάτοπτρο φανερώνει μια παραχαραγμένη αλήθεια.
Ίσως να ήταν το παιδί Διόνυσος Ζαγρεύς, ο οποίος είπε στον Ζαρατούστρα να κοιτάξει στον καθρέφτη, διότι είχε την εμπειρία του παραπλανητικού παιχνιδιού που συνετέλεσε στον διαμελισμό του. Από το άγριο κομμάτιασμα των Τιτάνων έμεινε άθικτη μόνον η παλλόμενη καρδιά, βασικό στοιχείο να ξαναγεννηθεί ο νέος Διόνυσος, ο γιος της Σεμέλης.
Στην καρδιά του απευθύνεται πάντα όταν μιλά στη μοναξιά του ο Ζαρατούστρα. Τι είδε όμως στον καθρέφτη; Μόνος του ομολογεί πως το θέαμα τον κατατρόμαξε. Δεν ήταν το πρόσωπό του, αλλά η μορφή ενός διαβόλου και το σαρκαστικό του γέλιο.
Ο Ζαρατούστρα ερμηνεύει το όνειρο σχετικά με τη διδασκαλία του, που κινδυνεύει από την παραμόρφωση που της έκαναν οι εχθροί του. Τότε ξαναγεννημένος, όπως ο νέος Διόνυσος, πλήρης εμπνεύσεων και οραμάτων, γυρεύει νέους δρόμους και νέους λόγους, διότι –όπως όλοι οι δημιουργοί– αναζητά νέες γλώσσες. Έτσι το είδωλο του καθρέφτη γίνεται το μέσον, όπως και στην περίπτωση του Διονύσου Ζαγρέως, για αναδημιουργία.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Φρειδερίκου Νίτσε, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα (μτφρ. Ζήσης Σαρίκας, εκδ. Πανοπτικόν 2010)
[2] Ελένης Λαδιά, Οι Έλληνες παίδες στην αρχαιότητα (κεφ. Διόνυσος Ζαγρεύς, το κερασφόρο παιδί, εκδ. Gema 2010)
