«Ο μελισσοφάγος» της Ελένης Σαραντίτη
«Πρέπει να ’ταν των Βαΐων τ’ ουρανού επειδή και τα πουλιά κατέ-
βαιναν μ’ ένα κλαδάκι πράσινο στο ράμφος...»
Οδυσσέας Ελύτης, «Των Βαΐων»
Το Φωτόδεντρο Και η Δεκάτη Τετάρτη Ομορφιά
Ένα –στην κυριολεξία– ουράνιο θέαμα μπορεί να απολαύσει κανείς παρακολουθώντας μια οικογένεια μελισσοφάγων να πετά, ιδιαιτέρως αυτές τις μέρες: Καταιγισμός χρωμάτων και φωτός. Χρώματα. Χρώματα μαγευτικά. Λαμπροφόρα. Και ελιγμοί, ωσάν ακροβασίες. Και μουσικές φωνές. Και η απόλυτη ελευθερία στις θεσπέσιες, αέρινες πτήσεις. Το πλείστον, πετούν οικογενειακώς. Συγγενικά δε άτομα αλληλοβοηθούνται στην ανατροφή και στο μεγάλωμα των μικρότερων, γεγονός σπάνιο σε οικογένειες γνωστών πτηνών. Σπάνια είναι και η ομορφιά τους. Πρόκειται ίσως για τα ωραιότερα πουλιά που επισκέπτονται την Ελλάδα –τον μήνα Απρίλιο συνήθως– για να αναπαραχθούν, ενώ αναχωρούν γύρω στον Σεπτέμβριο αναζητώντας θερμότερους τόπους. Τα αυγά, λευκά, σφαιρικά, πέντε έως οκτώ, επωάζουν τόσο το θηλυκό όσο και το αρσενικό για τρεις, περίπου, εβδομάδες οπότε και γεννιούνται οι νεοσσοί, τους οποίους ζεσταίνουν και ταΐζουν εναλλάξ. Τότε το αρσενικό προσφέρει στο θηλυκό το περισσότερο μέρος της τροφής· συνήθως είναι πουλιά μονογαμικά. Το ζεύγος των μελισσοφάγων περνά όλη του τη ζωή αντάμα. Στην Ευρώπη θεωρείται προστατευόμενο είδος.
Στην πατρίδα μας δείχνουν προτίμηση στα βόρεια, Θράκη και Μακεδονία, όπου εγκαθίστανται σε ξέφωτα δασότοπων, θαμνότοπων, και σε περιοχές που γειτονεύουν με λίμνες και ποτάμια. Εκεί φτιάχνουν τη φωλιά τους, στο φιλικό έδαφος, σκάβοντας εύκολα τις τρύπες τους και έπειτα φροντίζουν επί ώρες την άνεση και την καθαριότητά τους. Παράλληλα, κατ’ αυτόν τον χρόνο, ασχολούνται με την... ηλιοθεραπεία τους! Τους είναι απαραίτητη, μιας και ενεργοποιεί τα παράσιτα οπότε αυτά μετακινούνται από τα λεπτά σωματάκια και εγκαταλείπουν εύκολα. Γνωστό είναι βέβαια ότι μερικά είδη μελισσοφάγων κάθονται στον ήλιο κατά ομάδες, εξού και ορισμένες συντροφιές παίρνουν την ίδια στάση: Αφημένα με την πλάτη στον ήλιο και τα φτεράκια ολάνοιχτα θυμίζουν παραθεριστές που χαίρονται τις διακοπές τους. Το μέγεθός τους κυμαίνεται από 20 έως 28 εκατοστά, ενώ το ράμφος τους είναι επίμηκες και ισχυρότατο.
Το απίστευτα ταχύ πέταγμά τους απαιτεί φτέρωμα σε άριστη κατάσταση. Εξάλλου, ως να έχουν συνείδηση της εντυπωσιακής ομορφιάς τους, πετούν σαν σε παράσταση. Σαν σε επίδειξη ομορφιάς. Ποτέ, οι παρατηρητές πουλιών, κατά κοινή ομολογία, δεν λησμόνησαν τον χορό τους των αιθέρων, τα εξαίσια χρώματά τους: Πράσινο σε όλες τις αποχρώσεις, γαλάζιο, κίτρινο, ρόδινο και κατακόκκινο. Ορισμένα από αυτά τα πουλιά, ιδιαιτέρως ο μελισσοφάγος της Ευρώπης (Merops apiaster), προικίστηκαν και με άλλα ακόμη χρώματα! Ας αναφέρω ακόμη τον μελισσοφάγο της Αυστραλίας, ο οποίος είναι γνωστός ως «μελισσοφάγος του ουράνιου τόξου» ή «πουλί του ουράνιου τόξου» (Merops ornatus). Το σημαντικό είναι ότι δεν ζει σε αιχμαλωσία. Πετά, κελαηδά, ζει ομαδικώς με συγγενείς, φίλους και συντρόφους, ελεύθερος, ήμερος στο περιβάλλον που του ταίριαξε, φιλικός και με τους ανθρώπους.
Τα έντομα με τα οποία τρέφεται συνήθως –ιπτάμενα– τα συλλαμβάνει στον αέρα· κάνει βουτιές στον αέρα, όπως θα λέγαμε, και τα αιχμαλωτίζει με ταχύτατες κινήσεις – μα μέλισσες, μα σφήκες είναι αυτές ή διάφορα άλλα έντομα όπως τζιτζίκια, λιβελλούλες κ.ά. Πριν όμως τα γευθεί, αφαιρεί το κεντρί τους. Ο μέγας Αριστοτέλης είχε μιλήσει για «πτηνόν τι της μελίσσης πολέμιον», είχε δε αναφέρει ότι μέρος του χρόνου «διαβιοί εις Θράκην ή παλαιότερον ενείχε όνομα Κεδρίπολη». Λέγεται δε ότι ο ίδιος ο κορυφαίος φιλόσοφος είχε κάνει λόγο περί θανάτωσης των μελισσοφάγων για την προστασία των κυψελών. Δεν γνωρίζω εάν αληθεύει αυτό – ίσως είναι εντελώς ξένο προς τη διακονία της Φύσης, στην οποία είχε αφιερωθεί ο μέγιστος Έλληνας.
Οι μελισσοφάγοι είναι μια ομάδα πτηνών (Κορακιόμορφα) της οικογένειας Meropidae (Μεροπίδες). Στην οικογένεια ανήκουν τρία γένη με είκοσι επτά είδη. Τα περισσότερα από αυτά ενδημούν στην Αφρική και την Ασία και λιγότερα στη νότια Ευρώπη, τη Νέα Γουινέα και την Αυστραλία. Εκτός του καταιγισμού των θεσπέσιων χρωμάτων τους, μπορεί να τα διακρίνει κανείς από το λεπτοφυές κορμάκι και την εξαιρετικά μακριά ουρά τους. Και τα θηλυκά αλλά και τα αρσενικά δεν έχουν διαφορές στο φτέρωμά τους. Είναι δε γνωστό ότι οι μελισσοφάγοι δημιουργούν αποικίες με τις φωλιές τους. Οι αποικίες αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν μέχρι και 25.000 πουλιά. Η δημιουργία αποικιών, όπως είναι ευνόητο, τα προστατεύει από τα αρπακτικά καθώς, συνεργαζόμενα, εντοπίζουν ευκολότερα τροφοδότριες περιοχές. Για οποιαδήποτε σημαντική είδηση ενημερώνονται με τις διαπεραστικές κραυγές τους. Εχθροί τους βέβαια τα αρπακτικά, αλλά και τρωκτικά, νυφίτσες, κουνάβια, φίδια, πλην όμως όχι σε βαθμό επικινδυνότητας. Δεν απειλούνται προς το παρόν, αν και οι δραστηριότητες του ανθρώπου –η χρήση φυτοφαρμάκων ιδίως– δεν τα ευνοούν... Έχει ήδη σημειωθεί ότι ψάχνουν για τροφή κοντά σε φωτιές ή σε αλώνια, καθώς εκεί εντοπίζονται έντομα.
Σε μερικά είδη, όπως στον μελισσοφάγο με το λευκό μέτωπο (Merops bullockoides), η ευρύτερη οικογένεια λαμβάνει ενεργά μέρος στην ανατροφή των μικρών· αυτό οφείλεται μάλλον στο ότι οι βοηθοί είναι απόγονοι των ίδιων γονέων και ως εκ τούτου θα τους δει κανείς να σκάβουν τη φωλιά, να επωάζουν τα αυγά και να ταΐζουν τα νεογέννητα. Επίσης, ιδιαίτερη χαρά νιώθουν όταν κοιμούνται μαζί: κουρνιάζουν τόσο κοντά, στριμώχνονται το ένα δίπλα στο άλλο, στο ίδιο κλαδάκι, ανασαίνουν το ένα την ανάσα του άλλου, γέρνουν τα εξαίσια κεφαλάκια, ιδίως τις νύχτες του χειμώνα, τα κορμάκια ζεσταίνονται, αγαπιούνται, ευλογούνται. Στην Αφρική, όταν σε ορισμένα μέρη ενσκήπτουν ακρίδες, ο κόκκινος μελισσοφάγος βρίσκει άφθονη τροφή ακολουθώντας τα βλαβερά έντομα κατά μήκος του ποταμού Νίγηρα. Στους τόπους αυτούς, λόγω του εκτυφλωτικού κόκκινου του φτερώματός του, οι ντόπιοι τον ξέρουν και με το όνομα «ξάδελφος της φωτιάς».
Ο μέγας Αριστοτέλης είχε μιλήσει για «πτηνόν τι της μελίσσης πολέμιον», είχε δε αναφέρει ότι μέρος του χρόνου «διαβιοί εις Θράκην ή παλαιότερον ενείχε όνομα Κεδρίπολη».
Οι μελισσοφάγοι, σύμφωνα με τους ερευνητές, συγγενεύουν με άλλα είδη πτηνών, όπως οι τσαλαπετεινοί ή οι αλκυόνες, αλλά η σχέση αυτή δεν είναι στενή, όπως συνάγεται και από απολιθώματα μελισσοφάγων (χιλιάδων ετών) που έχουν βρεθεί στην Αυστρία, το Ισραήλ, τη Ρωσία. Και είναι μεν παρόμοιοι στην εμφάνιση, όμως διαφέρουν στις αποχρώσεις και στο μήκος των φτερών.
Οι λαοί, όλου του κόσμου οι λαοί, ανεξαρτήτως γλώσσας, θρησκείας, εθνικότητας, με την παρηγορητική σοφία τους έχουν πλάσει σπουδαίους μύθους για οτιδήποτε τους περιβάλλει, τους εξουσιάζει, τους ορίζει, τους συντροφεύει, τους γοητεύει. Και για τα πουλιά ασφαλώς. Οπωσδήποτε και για τον μελισσοφάγο:
«Ήτανε, λέει, ο Βότρυς, γιος του Εύμηλου και εγγονός του Εύγνωτου από τη βοιωτική Θήβα. Ο πατέρας του, θεοσεβής, τιμούσε ιδιαιτέρως τον Απόλλωνα προσφέροντάς του τακτικά θυσίες. Πλην κατά την τέλεση μιας θυσίας ο Βότρυς έφαγε το μυαλό του αρνιού πριν από την ολοκλήρωση της προσφοράς και εξ αυτού οργίστηκε ο πατέρας του, ο οποίος, αρπάζοντας δαυλό αναμμένο, χτύπησε τον Βότρυ στο κεφάλι και ο νέος θα πέθαινε από αιμορραγία, αλλά... Οι θρήνοι όλων έφθασαν στα θεία δώματα, όπου ο Απόλλων κάμφθηκε· έτσι μεταμόρφωσε τον Βότρυ στο πουλί μελισσοφάγο. Κάτω από τη γη, στην άμμο να γεννά αλλά να λαχταρά τις πτήσεις και, ακόμα, από τα έντομα που αρπάζει βουτώντας στον αέρα, να αφαιρεί το κεντρί – όπως ακριβώς ο Βότρυς αφαίρεσε το μυαλό του αρνιού».
Άλλος ακόμη ενδιαφέρων μύθος είναι αυτός του νεαρού Αιγυπιού, Θεσσαλού, εραστή της παντρεμένης και φημισμένης για την ομορφιά της Τιμάνδρας· ο γιος της άπιστης γυναίκας, όμως, Νεόφρονας, οργισμένος, φρόντισε ώστε στο σκοτάδι ο Αιγυπιός να συνευρεθεί με την ίδια τη μητέρα του, Βούλιδα, νομίζοντας ότι ερχόταν σε επαφή με την Τιμάνδρα. Τέλος, στην κορύφωση του δράματος ο Δίας (που συνήθιζε να μεταμορφώνει άνομους ή ανόητους ανθρώπους σε πουλιά), μεταμόρφωσε την Τιμάνδρα σε αιγίθηλο, δηλαδή μελισσοφάγο, τον Αιγυπιό και τον Νεόφρονα σε γύπες και τη Βούλιδα σε ερωδιό.
Ο μύθος αυτός είναι η πέμπτη από τις «Μεταμορφώσεις» του μυθογράφου Αντωνίνου Λιβεράλις. Αλλά υπάρχουν και άλλοι μύθοι, όπως εκείνος του Κλείνη από τη Βαβυλώνα, όλοι τους εξαιρετικά ενδιαφέροντες για όποιον τους αναζητήσει και αφεθεί σε αυτούς. Όσον με αφορά, πάντα τους χαίρομαι. Πώς όχι, άλλωστε;
«...Τα στροφεία ενός σμήνους μελισσών
μπλέκονται στα μαλλιά σου
κι εσύ απρόθυμα να διώχνεις
το μελισσοφάγο του φιλιού μου...»
Γιάννης Τόλιας
[Η Ελένη Σαραντίτη είναι μέλος της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας.]
