«Τα βιβλία τα οποία ο κόσμος αποκαλεί ανήθικα είναι βιβλία που δείχνουν στον κόσμο τη δική του ντροπή», έγραψε κάποτε ο Όσκαρ Ουάιλντ κι εμείς οι μετέπειτα αναγνώστες του θεωρήσαμε ότι μιλούσε για τη δική του σκοτεινή εποχή. Όμως όχι.

Στις μέρες μας, οι προσπάθειες να αφαιρεθούν τα «ενοχλητικά» βιβλία από τις βιβλιοθήκες και τα σχολεία των ΗΠΑ κλιμακώνονται με τρόπο ύπουλο, συστηματικό και υποδόριο. Ξαφνικά, εν έτει 2022 τα ράφια αδειάζουν από συγκεκριμένα βιβλία, όπως του Αρτ Σπίγκελμαν ή της Μάργκαρετ Άτγουντ, η οποία πολλούς ενοχλεί με την ακτιβιστική δράση της. Τι κρύβεται πίσω από την εξάπλωση της λογοκρισίας;

Πρόσφατα, οι ιδιοκτήτες βιβλιοπωλείου στο Τενεσί πληροφορήθηκαν έκπληκτοι ότι η τοπική σχολική επιτροπή ψήφισε να αφαιρεθεί από τα εκπαιδευτικά προγράμματα σπουδών το κλασικό έργο Maus του Αρτ Σπίγκελμαν για το Ολοκαύτωμα. Δεν πρόκειται για ένα απλό graphic novel. Το θέμα της ιστορίας αφορά τους επιζήσαντες από το στρατόπεδο του Άουσβιτς. Οι Εβραίοι έχουν κεφάλια ποντικών, οι ναζί παρουσιάζονται ως γάτες, οι Πολωνοί έχουν κεφάλια γουρουνιού. Στην πραγματικότητα, η αφήγηση αφορά τους γονείς του Σπίγκελμαν και την οπτική τους γωνία για όσα έζησαν. Η ιστορία ωστόσο εξελίσσεται και μέσα από την οπτική των απογόνων των θυμάτων, οι οποίοι επηρεάστηκαν και στιγματίστηκαν από τις εμπειρίες αυτές. Ξαφνιασμένοι από το γεγονός ότι αποσύρεται ένα βραβευμένο έργο, οι βιβλιοπώλες ξεκίνησαν μια δράση κάνοντας έκκληση για δωρεές, ώστε να χρηματοδοτηθεί η προσφορά αντιτύπων σε μαθητές.

Η ανταπόκριση για το έργο, που γράφτηκε πριν από 30 χρόνια, ήταν εντυπωσιακή. Δωρεές από όλο τον κόσμο, από το Ηνωμένο Βασίλειο, το Ισραήλ, τον Καναδά αλλά και τις ΗΠΑ άρχισαν να καταφθάνουν και μέσα σε δέκα ημέρες συγκεντρώθηκαν πάνω από 110.000 δολάρια από 3.500 δωρητές. Έτσι, αγοράστηκαν όλα τα αντίτυπα που υπήρχαν σε αποθήκες και στάλθηκαν σε μαθητές σε όλη τη χώρα. Το αποτέλεσμα είναι ότι αυτό το κλασικό έργο, το μοναδικό graphic novel που έλαβε Pulitzer το 1992, εξαπλώθηκε παντού αποδεικνύοντας περίτρανα ότι τα βιβλία δεν μπορείς να τα απαγορεύσεις…

Η Αμερικανική Ένωση Βιβλιοθηκών (ALA) λαμβάνει κάθε εβδομάδα ειδοποιήσεις για τα βιβλία που «εξαφανίζονται» από τα ράφια, μάλιστα έχει ανακοινώσει ότι μόνον το τρίμηνο Σεπτεμβρίου-Νοεμβρίου του 2021 καταγράφηκαν περισσότερα από 330 κρούσματα αφαίρεσης βιβλίων και ο αριθμός αυτός είναι υπερδιπλάσιος από τον αντίστοιχο αριθμό για ολόκληρο το 2020. Οι «εξαφανίσεις» αφορούν κυρίως βιβλία που σχετίζονται με ιστορίες ανθρώπων που είναι γκέι, τρανς ή έγχρωμοι.

Κάτι παρόμοιο συνέβη με το μυθιστόρημα H ιστορία της θεραπαινίδας (Handmaid’sTale) της Μάργκαρετ Άτγουντ, που κυκλοφόρησε σε graphic novel. Μαζί με αυτό, «αφαιρέθηκαν» από τις βιβλιοθήκες σχολικών τάξεων του Τέξας τον Δεκέμβριο τα δυστοπικά κλασικά έργα Lottery της Σίρλεϊ Τζάκσον και VforVendetta του Άλαν Μουρ.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο που πρόσφατα ο εκδοτικός οίκος Penguin Random House δημιούργησε στον ιστότοπό του έναν ψηφιακό κόμβο κι ένα ταμείο με στόχο να μπορούν να κυκλοφορούν απαγορευμένα βιβλία, κάτι σαν οπλοστάσιο για δημιουργούς, βιβλιοθηκονόμους, αναγνώστες και εκπαιδευτικούς, για την αντιμετώπιση του φαινομένου της λογοκρισίας (δείτε εδώ).

Βιβλιοθηκονόμοι από οκτώ αμερικανικές Πολιτείες και σχεδόν δώδεκα γεωγραφικές περιφέρειες αποκάλυψαν με συνεντεύξεις τους στον Τύπο ότι η εικόνα στο επάγγελμά τους γίνεται ζοφερή, καθώς αναγκάζονται να αγωνίζονται για το αυτονόητο, δηλαδή ενάντια στη συρρίκνωση της ελευθερίας των Αμερικανών μαθητών να διαβάζουν.

Πάντως, είναι εντυπωσιακό που Δύση και Ανατολή μπορούν να λαμβάνουν τόσο «συμμετρικές» αποφάσεις για απαγορεύσεις σε δύσκολους αλλά μοντέρνους καιρούς.

Ο αδιανόητος έλεγχος της κυκλοφορίας της αφήγησης γίνεται ασφυκτικός και μοιραία πλανάται το ερώτημα αν οι δημοκρατίες μπορούν να λειτουργήσουν με αγράμματους πολίτες. Αν τελικά στον βωμό της –συντονισμένης, καθώς φαίνεται– προσπάθειας να συγκρατηθούν οι συνέπειες της δημογραφικής και κοινωνικής αλλαγής, θα θυσιαστεί το πνεύμα, η γνώση και η άποψη.

Η πηγή του προβλήματος δεν είναι πάντοτε η ίδια, καθώς τα αίτια για την απαγόρευση βιβλίων ποικίλλουν στο βάθος της Ιστορίας. Για παράδειγμα, ο Κινέζος αυτοκράτορας Qin Shi Huang έθαψε ζωντανούς το 213 π.Χ. πάνω από 450 μελετητές κι έκαψε όλα τα βιβλία στο βασίλειό του, προκειμένου να μπορέσει να ελέγξει την υστεροφημία του. Τον 5ο αιώνα εκδόθηκε από το Βατικανό ο πρώτος κατάλογος βιβλίων που απαγόρεψε ο χριστιανισμός. Το βιβλίο Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλι του Ντ. Χ. Λόρενς κυκλοφορούσε στη Γαλλία και την Ιταλία για 30 χρόνια πριν εκδοθεί στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1960, για να οδηγήσει στην ποινική δίωξη του εκδότη της Penguin. Μετά την εξαήμερη δίκη που ακολούθησε, το βιβλίο δεν κρίθηκε άσεμνο. Έναν μήνα αργότερα βγήκε στις προθήκες και πούλησε 200.000 αντίτυπα. Αντίστοιχο ήταν το κυνήγι σε άλλους τίτλους, όπως ο Τροπικός του Καρκίνου του Χένρι Μίλερ ή το Αναμνήσεις μιας γυναίκας της ηδονής του Τζον Κλίλαντ.

Η ρίζα του κακού δεν εντοπίζεται μόνον σε λόγους θρησκευτικούς ή ρατσιστικούς, αλλά σε οτιδήποτε μπορεί να ερμηνευτεί ως πολιτιστική ιδιοποίηση, πολιτικώς λανθασμένο ή πολιτιστικά ασθενές. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της σειράς Το μικρό σπίτι στο λιβάδι, που όταν είχε γραφτεί το 1932 από την Ίνγκαλς Ουάιλντερ είχε τεράστια επιτυχία και είχε θεωρηθεί περίπου ως εθνικός θησαυρός, όμως σήμερα θεωρείται παράδειγμα προς αποφυγή, επειδή οι ιθαγενείς Αμερικανοί περιγράφονται ως αγροίκοι και τρομακτικοί.

Το Ηνωμένο Βασίλειο, που επισήμως αποφάσισε το 1970 να καταργήσει τη λογοκρισία –τερματίζοντας την επίσημη ιδιότητα του Λόρδου Τσάμπερλεϊν ως λογοκριτή θεατρικών έργων–, προσφάτως έγινε το καταφύγιο του συγγραφέα Χαμίντ Ισμαΐλοφ, που κέρδισε το βραβείο λογοτεχνίας της EBRD το 2019 με το TheDevil’sDance, το πρώτο κείμενο που μεταφράστηκε από τα ουζμπέκικα στα αγγλικά. Ο συγγραφέας είχε φύγει από το Ουζμπεκιστάν το 1992 ως ανεπιθύμητος εξαιτίας των «απαράδεκτων δημοκρατικών του τάσεων», εργάστηκε στο BBC για 25 χρόνια, αλλά το όνομά του, τα βιβλία του, προφανώς και η ύπαρξή του είναι απολύτως απαγορευμένη στη γενέτειρά του! Το τελευταίο μυθιστόρημα του Ισμαΐλοφ, που έχει τίτλο Manaschi, είναι μια ιλαροτραγωδία, ένας ενεργός διάλογος της παράδοσης με τη νεωτερικότητα, του μύθου με την πραγματικότητα. Η πλοκή είναι σαν όνειρο που εξελίσσεται στα απόκρημνα παγωμένα βουνά της Κιργιζίας και του Τατζικιστάν, προσφέροντας μια μοναδική οπτική γωνία στην υπόθεση του εποικισμού της Κίνας σε τμήματα της πρώην σοβιετικής αυτοκρατορίας και επίσης στη σύνθετη γεωπολιτική κληρονομιά που οδήγησε σε συγκρούσεις. Η σημερινή εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία μπορεί να θεωρηθεί απότοκος αυτής της κληρονομιάς. Στο Ουζμπεκιστάν πάντως, τη χώρα του, το όνομά του εξακολουθεί να ανήκει στις απαγορευμένες λέξεις.

Οι εξελίξεις είναι δυσοίωνες, καθώς οι πρακτικές των ναζί που από το 1930 έκαιγαν κάθε βιβλίο εβραϊκής, μαρξιστικής, ειρηνιστικής και ερωτικής λογοτεχνίας επανεμφανίζονται στην Ευρώπη και αλλού. Νομοθεσία που εγκρίθηκε πέρυσι στην Ουγγαρία απαγόρευσε στο όνομα της «προστασίας των παιδιών» βιβλία που είχαν αναφορές στην ομοφυλοφιλία και στο δικαίωμα της σεξουαλικής επιλογής. Το 2014 η Ρωσία ψήφισε νόμο που ενσωματώνει τις ναζιστικές απαγορεύσεις για βιβλία που θεωρείται ότι πλήτουν τις παραδοσιακές αξίες και περιλαμβάνουν κριτική στο κράτος. Εκδότες έφθασαν στο σημείο να «αφαιρέσουν» τη σβάστικα από το εξώφυλλο του Maus –το οποίο αποσύρθηκε στις ΗΠΑ– παρά το αντιφασιστικό του μήνυμα, για να μην «προκαλούν» από τα ράφια τους. Τα ίδια συμβαίνουν στην Κίνα και το Χονγκ Κονγκ, από όπου ο συγγραφέας Ma Jian εξορίστηκε μετά τη δημοσίευση μιας συλλογής διηγημάτων βασισμένης στα ταξίδια του στο Θιβέτ, με τίτλο ChinaDream.

Παρόμοια τα συμβάντα παντού. Σαν να γύρισε η σελίδα και μπήκαμε αίφνης σε ένα νέο κεφάλαιο. Ίσως δεν είναι κάτι τόσο ξαφνικό. Πάντως, είναι εντυπωσιακό που Δύση και Ανατολή μπορούν να λαμβάνουν τόσο «συμμετρικές» αποφάσεις για απαγορεύσεις σε δύσκολους αλλά μοντέρνους καιρούς. Αυτή η συμμετρία είναι τρομακτική, οργουελική κι έχει αβέβαιο μέλλον, μα αναμφίβολα ενισχύει τους επίμονους αναγνώστες σε όποιο σημείο της γης κι αν βρίσκονται.

[Η Μαίρη Σάββα είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.]

Twitter