«Ταράς Σεβτσένκο, η καρδιά της Ουκρανίας» της Ελένης Λαδιά
Στην περιοχή μου και αρκετά κοντά στην οικία μου βρίσκεται η προτομή του ποιητή Ταράς Σεβτσένκο, στο πάρκο Γουδί. Στις 6/11/2019 συναντήθηκαν ο πρέσβης της Ουκρανίας στην Ελλάδα Σεργίι Σουτένκο, ως επικεφαλής μαθητών και καθηγητών από το Κίεβο, με τον δήμαρχο Ζωγράφου Βασίλη Θώδα, για να τιμήσουν τον ποιητή. Στην βάση της προτομής αναφέρεται σε μεγαλογράμματη ελληνική επιγραφή: ΤΑΡΑΣ ΣΕΒΤΣΕΝΚΟ ΟΥΚΡΑΝΟΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ 1814-1861. Το 1999 έγινε η αδελφοποίηση του Δήμου Ζωγράφου (επί δημαρχίας Γιάννη Καζάκου) με τον Δήμο Σαρτανά Μαριούπολης, μίας πόλης με σπουδαίο ελληνικό στοιχείο. Τώρα όμως και η σχεδόν ελληνική Μαριούπολη είναι τελείως κατεστραμμένη από τις εχθρικές επιθέσεις. Ο Κωνσταντίνος Καλύβας[1] γράφει για την ισοπεδωμένη σήμερα και αδελφοποιημένη πόλη Σαρτανά: «Νεκροί με αρκαδικές ρίζες» τονίζοντας πως γύρω στα 450 π.Χ. κάτοικοι της αρχαίας Τραπεζούντας (κοντά στα σημερινά Κυπαρίσσια Γορτυνίας, νυν Δήμου Μεγαπόλεως) και της γύρω περιοχής έως το Παλαιόκαστρο Γόρτυνος, μετανάστευσαν στην Μικρά Ασία και τον Εύξεινο Πόντο. Υπήρξαν ανέκαθεν βαθιές οι σχέσεις του Δήμου Ζωγράφου με τους Ουκρανούς φίλους, που τώρα φιλοξενούνται ως πρόσφυγες σε κτίρια και εγκαταστάσεις του Δήμου στην Ραφήνα.
Η μοναδική ποιητική συλλογή του Ταράς Σεβτσένκο εκδόθηκε στα ελληνικά το 1964 (28 ποιήματα) με αφορμή τα 100 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή. Για αυτήν την έκδοση του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου εργάστηκαν αρκετοί Έλληνες ποιητές, αλλά την επιμέλεια είχε η συγγραφεύς Έλλη Αλεξίου, η οποία συνέβαλε πολύ στην προώθηση του έργου του στους Έλληνες. Αυτή επίσης γνώρισε το έργο του Ταράς στον Γιάννη Ρίτσο, προτρέποντάς τον να το μεταφράσει. Το εξώφυλλο αυτής της έκδοσης απεικονίζει την αυτοπροσωπογραφία του ποιητή, που φανερώνει γλυκό και καλοσυνάτο άνθρωπο. Έχει σχεδόν γκορκικά μουστάκια και ρωσικό σκούφο. Η καταγωγή της φωτογραφίας είναι από γραμματόσημο που κυκλοφόρησε προς τιμήν του. Κι εδώ μεγαλογράμματη αλλά κυριλλική γραφή. Αναφέρεται το ταχυδρομείο της CCCR 6 K, το ονοματεπώνυμο και η χρονολογία του θανάτου 1861.
Ο Ταράς Σεβτσένκο υπήρξε λάτρης του αρχαιοελληνικού πνεύματος, της μυθολογίας και των θρύλων, που χρησιμοποίησε επαξίως στην ποίησή του. Στην έκδοση του 1964 υπάρχει το θαυμάσιο ποίημά του «Καύκασος», στην ωραία μετάφραση του δικού μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου.
Τα βουνά, πέρα από τα βουνά, στα νέφη τυλιγμένα/ Καημό σπαρμένα, στο αίμα ποτισμένα./ Εκεί ο αητός απ’ την αρχή αιώνων/ τον Προμηθέα τυραννά// Συντρίβει κάθε μέρα τα πλευρά του/ Του κομματιάζει την καρδιά./ Μα όσο κι αν κομματιάζει την καρδιά του,/ Όλο του το αίμα να ρουφήξει δεν μπορεί,/ Πάλι η καρδιά του ζωντανεύει.
Το 2011 κυκλοφορεί η δίγλωσση έκδοση (ελληνικά και ουκρανικά) από τον εκδοτικό οίκο Άλφα Πι (Χίος)[2] με αφορμή τα 150 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή. Φέρει τον συμβολικό τίτλο Διαθήκη (Ζαποβίτ) από ποίημα του Ταράς. Η πρώτη που μετέφρασε το ποίημα «Διαθήκη» ήταν η Έλλη Αλεξίου, δεύτερος ο Γιάννης Ρίτσος και τρίτος ο Αλέξης Πάρνης. Επιλέγω τμήμα από την απόδοση του Γιάννη Ρίτσου[3]:
Σαν θα πεθάνω να με θάψετε/ Πάνω στων λόφων τη γωνία/ Στον κάμπο τον πλατύν ανάμεσα,/ Στην λατρεμένη μου Ουκρανία./ Να βλέπω τα φαρδιά χωράφια μας,/ Τον Δνείπερο και τους γκρεμνούς του/ Και μέρα-νύχτα ν’ αφουγκράζομαι/ Τους βρόντους και τους βρυχηθμούς του.
Ο ποιητής αγωνίσθηκε όπως η Ουκρανία, μαρτύρησε όπως η χώρα του και απειλήθηκε πολλές φορές η ελευθερία του.
Στην έκδοση του 2011 υπάρχουν δοκίμια γραμμένα από προσωπικότητες της Ουκρανίας που αναφέρονται στην σχέση του Ταράς Σεβτσένκο με εκπροσώπους της ελληνικής διανόησης, στην σύγκριση Διονυσίου Σολωμού και Ταράς Σεβτσένκο, ως υμνητές της ελευθερίας, στην συνάντησή του με τα ελληνικά γράμματα, στην ζωγραφική του, διότι υπήρξε και φημισμένος ζωγράφος πολλών έργων, στον ηρωισμό των Κοζάκων με την γραφίδα του Σεβτσένκο και κυρίως στην σπαρακτική αυτοβιογραφία του.
«Ο αγώνας και η θυσία των Κοζάκων αποτελούν την ηρωικότερη σελίδα της ιστορίας της Ουκρανίας, γραμμένη με πόνο και αίμα, τα πλέον ανεξίτηλα υλικά για να σημαδέψουν την ιστορία ενός έθνους.»[4]
Ο Ταράς είχε κι από τους δύο παππούδες του κοζάκικη καταγωγή και άκουγε στην παιδική του ηλικία για τις νίκες των Κοζάκων, που απετέλεσαν την πλέον σημαντική σελίδα στην ουκρανική ιστορία του 15ου και 16ου έκτου αιώνα. Από την ετυμολογία του κιόλας, κοζάκος σημαίνει ελεύθερος. Πολλά ποιήματα του Ταράς από την συλλογή του Κομπζάρ είναι αφιερωμένα στους Κοζάκους, τους οποίους εθαύμαζε για την αγάπη και την θυσία της ζωής τους προς την πατρίδα. Όλη η ιστορία των Κοζάκων της Ουκρανίας ξεδιπλώνεται στις σελίδες αυτού του σπουδαίου δοκιμίου.[5]
Παραθέτω ένα ποίημα που αναφέρεται στον τσάρο της Ρωσίας, ο οποίος είχε καταπατήσει όλα τα δικαιώματα της Ουκρανίας. Το ποίημα αφιερώνεται στον θάνατο 10.000 Κοζάκων, οι οποίοι εστάλησαν για την κατασκευή της διώρυγας Λάντογκα και απεβίωσαν. Σε αυτό το γεγονός αναφέρεται ο ποιητής στο ποίημα «Όνειρο».
Καταραμένε βασιλιά!/ Καταραμένε και παμπόνηρε,// Αχόρταγη οχιά,/ Τι έχεις κάνει τους Κοζάκους μας;// Έχεις σκεπάσει όλους τους βάλτους/ Με τα ευγενή τους κόκαλα!/ Έχεις ψηλώσει την πρωτεύουσά σου/ Στα βασανισμένα πτώματά τους πάνω.
Στην ίδια έκδοση περιλαμβάνεται και η αυτοβιογραφία του ποιητή, μία σπαρακτική μαρτυρία για τα χρόνια της δουλοπαροικίας, τον δουλοπάροικο πατέρα του και την οικογένεια. Στα οκτώ μένει ορφανός κι από τους δύο γονείς και βρίσκει καταφύγιο στο σχολείο του διακόνου της ενορίας σαν παιδί για όλα τα θελήματα, στις διαταγές του άξεστου και μεθύστακα διακόνου. Η εφηβική του ηλικία κύλησε κοντά στον νέο του γαιοκτήμονα ως αγόρι-υπηρέτης, μία ιδέα που ανήκε στους προοδευτικούς τής πέραν του Δνειπέρου Ουκρανίας, τους Πολωνούς. Οι Πολωνοί γαιοκτήμονες χρησιμοποιούσαν αυτά τα αγόρια εκτός από υπηρέτες και ως χορευτές και μουσικούς. Μετά αφηγείται τις πρώτες του προσπάθειες στην ποίηση και την ζωγραφική. Η φράση που προσωπικώς με σημάδεψε διαβάζοντας την αυτοβιογραφία του είναι: «Η ιστορία της ζωής μου είναι μέρος της ιστορίας της πατρίδας μου». Πράγματι, είναι απολύτως σωστό. Ο ποιητής αγωνίσθηκε όπως η Ουκρανία, μαρτύρησε όπως η χώρα του και απειλήθηκε πολλές φορές η ελευθερία του. Η καρδιά του χτυπούσε με την καρδιά της χώρας, εδώ για πρώτη φορά τόσο στενά ενώθηκε η χώρα με τον ποιητή της.
Ο Ταράς Σεβτσένκο γεννήθηκε το 1814, και το 1838 σε ηλικία 24 ετών απελευθερώθηκε από το καθεστώς της δουλοπαροικίας χάριν της οικονομικής βοήθειας φίλων, που αναγνώρισαν τα ταλέντα του. Το 1845 ήταν μέλος της μυστικής οργάνωσης «Αδελφότητα των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου». Η οργάνωση ζητούσε την κατάργηση της δουλοπαροικίας και «την μετατροπή της Ρωσικής Αυτοκρατορίας σε μια ομοσπονδία ελεύθερων και ισότιμων Σλάβων».[6] Το 1847 η Αδελφότητα διαλύθηκε και τα μέλη της συνελήφθησαν. Ποιήματα του Ταράς θεωρήθηκαν προσβλητικά για τον τσάρο Νικόλαο Α’ και την οικογένειά του. Έτσι τον έστειλαν στην Αγία Πετρούπολη, όπου παρέμεινε έγκλειστος και καταδικάστηκε σε εξορία στο Όρενμπουργκ, πόλη στα Ουράλια Όρη. Του απαγορεύτηκε να γράφει και να ζωγραφίζει. Ο αναρχικός ποιητής συνεχίζει να εργάζεται κρυφίως και τότε τον έστειλαν εξορία σε ένα απομονωμένο φρούριο στην ανατολική ακτή της Κασπίας Θάλασσας. Πέθανε το 1861 σε ηλικία 47 ετών και –τι καπρίτσιο της μοίρας– δεν πρόλαβε να δει την κατάργηση της δουλοπαροικίας την ίδια χρονιά επί τσάρου Αλεξάνδρου Β’.
Όντως η ιστορία της ζωής του είναι μέρος της ιστορίας της χώρας του. Κι όποιος γνωρίζει τον ποιητή Ταράς Σεβτσένκο, δεν απορεί, ούτε ξαφνιάζεται για τον ηρωισμό του ουκρανικού λαού, που μάχεται για την γη του και την ελευθερία του.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Βλ. διαδίκτυο: Κωνσταντίνου Καλύβα, «Νεκροί με αρκαδικές ρίζες».
[2] Ταράς Σεντσένκο Διαθήκη (Ζαποβίτ) εκδόσεις Άλφα Πι, Χίος 2011.
[3] Αυτόθι, Ναταλία Μπάσενκο-Κόρμαλη, «ο ηρωισμός των Κοζάκων με την γραφίδα του Σεβτσένκο».
[4] Αυτόθι.
[5] Αυτόθι.
[6] Βλ. διαδίκτυο: «Η μηχανή του χρόνου».
